Журналистлар ўзларига оид профессионал масалаларни ўзлари мустақил ҳал қила оладиларми? Журналистлар учун одатий ахлоқ кодекслари ҳозир – рақамли даврда, ҳар бир инсон ўзига-ўзи матбуот яратиши ва осонлик билан контентни тарқатиши мумкин бўлган замонда эскириб қолмадими? Медиа ҳуқуқшунос Ольга Диденко ва Карим Бахриев Марказий Осиё журналистларининг ахлоқ кодексларини, ташаббусларни, мамлакатларимиз матбуотининг ўзини ўзи бошқариш соҳасидаги тенденциялари ва бўлажак ўзгаришларни ўрганиб чиқдилар.
Ўзбекистон
Ахлоқ масалалари кенгашими ёки медиаомбудсман? 2019 йил 17 июлда Ўзбекистон Журналистлари Ижодий уюшмасининг конференциясида Ўзбекистон журналистларининг касб ахлоқ кодекси қабул қилинди. Шунингдек, босма ва электрон ОАВнинг етакчи журналистлари, олимлар ва депутатлардан иборат Касбий одоб-ахлоқ бўйича жамоат кенгашининг низоми ҳам тасдиқланди. Янги кодекс — далилларни фикрлардан ажратиш, ҳар доим камида иккита мустақил манбадан маълумотларни текшириш, фикрлар мувозанатини сақлаш, мавзу ёки ҳикояни танлашда жамоат манфаатларига риоя қилиш, ҳеч қачон била туриб ёлғон маълумотни нашр этмаслик каби журналистлик касбининг мавжуд қадриятларига асосланади.
Журналистик ахлоқ меъёрлари ва нормалари бузилганлиги тўғрисидаги ишлар (шикоятлар) Ўзбекистон Журналистларининг касбий одоб-ахлоқ бўйича жамоат кенгаши томонидан кўриб чиқилиши керак. Агар меъёрлар бузилган бўлса, бу журналистни қандайдир жавобгарликка тортиш учун асос бўла олмайди. Журналистларнинг Касбий одоб-ахлоқ қоидаларига риоя этилишини назорат қилиш Кенгаши оммавий ахборот воситаларида кўриб чиқилган шикоят бўйича ҳисоботни, шунингдек бошқа “енгил” жавобгарлик шакллари – касбий танбеҳ ёки чораларни эълон қилиш тўғрисида қарор қабул қилиши мумкин.
2019 йилнинг февраль ойида Ўзбекистонда ОАВ ҳуқуқлари ва манфаатларини ҳимоя қилиш учун медиа-омбудсман институтини тузиш режалаштирилгани эълон қилинган эди. У давлат органларининг ОАВ ишига асоссиз аралашувининг олдини олиш, оммавий ахборот воситалари ва давлат идоралари, жисмоний, юридик шахслар ўртасида келиб чиқадиган низоларда воситачилик қилиш, шунингдек, журналистларнинг амалдаги қонунчилик қоидаларига риоя қилишларини, жисмоний ва юридик шахсларнинг шикоятлари билан ишлашини таъминлаш, “ҳар қандай баҳсли” масалалар билан шуғулланиши ҳақида ёзишган эди.
Афсуски, ҳоўир ушбу ташаббус ҳақида ҳеч нарса гапирмай қўйишди. Бу Президент Администрацияси ҳузуридаги Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги томонидан илгари сурилган, аммо ҳали тасдиқланмаган Ўзбекистоннинг ягона ахборот сиёсати контсепциясининг бир қисми эди.
ОАВ ўзини ўзи бошқариш институтларининг мақсади – ОАВни ҳукуматнинг ҳаддан зиёд назоратидан, фуқаролик жамиятини эса адолатсиз журналистикадан ҳимоя қилишдир. ОАВнинг ўзини ўзи бошқариш афзалликлари етарли даражада аён. Ахборот низоларининг бир қисмини ўзини ўзи бошқариш тизимига ўтказиш судлар елкасидаги юкни енгиллаштириб, ўз-ўзини бошқариш органлари аъзоларининг касбий билим ва тажрибалари асосида низоларни объектив кўриб чиқиш сифатини ошириши мумкин. Ахлоқий кенгаш ёки медиа-омбудсман томонидан қарорлар қабул қилиниши блогер ва журналистларнинг касбий этика даражаси ва ҳуқуқий маданиятини ҳам юқори поғонага олиб чиқади.
Қозоғистон
Жорий йил Қозоғистонда медиамуҳитда ўзини-ўзи бошқариш ва ахлоқ қоидаларига оид бирваракай иккита янги ташаббус пайдо бўлди. Биринчидан, журналист, муҳаррир ва ўқитувчиларнинг катта гуруҳи Қозоғистонда матбуотнинг янги асосий тамойилларини ишлаб чиқиш учун бирлашдилар.
Ташаббускорлар аудиториянинг таркибига бўлган ишончи ҳар қандай нашрнинг асосий сармояси эканлигини англаб, ушбу асосий принциплардан ўзларининг ташаббуслари билан фойдаланишни таклиф қилмоқдалар. Таҳририят деганда оммавий истеъмол учун мўлжалланган ахборот таркибини яратувчи шахс ёки одамлар гуруҳи, ушбу таҳририят оммавий ахборот воситаси сифатида ишлаш-ишламаслигидан қатъи назар тушунилади.
Ушбу тамойиллар муҳаррир, журналист, матбуот эгалари ва аудитория ўртасидаги муносабатларнинг асосий жиҳатларини – таҳририят мазмуни устида қандай ишлаш, таҳририят сиёсати нимани англатиши, пуллик таркибни маркировка қилиш керакми, плагиат билан қандай муносабатда бўлиш ва агар кимдир матбуотдаги таркиб ҳақида шикоят қилмоқчи бўлса, нима қилиш кераклигини ўз ичига олади.
Иккинчидан, Қозоғистондаги тармоқ нашрларни бирлаштирган янги платформа ОАВда пуллик контентни қабул қилиш бўйича тадқиқот, эксперт ва аудитория сўровлари ўтказди. “Реклама тўғрисида”ги ҚР Қонуни ОАВда эълон қилинган барча пуллик контентларни ёрлиқлаш мажбуриятини қўймайди, шу билан бирга, пуллик таркиб белгиланган бўлса, ОАВнинг аудитория олдидаги ишонч ва очиқлик даражаси юқори бўлади.
Истеъмолчилар ўртасида ўтказилган сўров натижаларига кўра, ҳар қандай пулли таркиб, давлат ахборот буюртмаси ёки хусусий компания томонидан тақдим этилишидан қатъи назар, маркировкаланиши керак. Асосий мезон – ишончлилик, фойдалилик ва қизиқарли тақдимот. Маркировкалашнинг мавжуд эмаслиги чалғитувчи хусусиятга эга. Пуллик асосда жойлаштириш бўйича саволлар PR мутахассисларига, йирик реклама берувчиларга, реклама агентликлари вакилларига ҳам берилди. Мутахассисларнинг таъкидлашича, улар қизиқарли мавзу, персонаж, таҳлилларни таклиф қилиб, матбуотда бепул маълумот беришни афзал кўришади, аммо бу ёндашув ҳар доим ҳам ОАВга мос келавермайди. Тадқиқотда қайси материалларга ёрлиқ қўйиш ва қайси бирига тегмаслик кераклиги тўғрисида аниқ стандартлар зарурлиги таъкидланган.
Тармоқ медиа-платформаси масалани ҳал қилишнинг энг мақбул вариантлари сифатида – матбуотда пулли таркибни белгилаш ёки киритмасликни, ихтиёрийлик ва ўзини ўзи бошқаришни таклиф қилади.
Тожикистон
Тожикистонда Журналистлик фаолиятининг ахлоқий меъёрлари ва ОАВ бўйича Кенгаш — ушбу қоидалар бузилган тақдирда ОАВ ва журналистларга нисбатан низо ва шикоятларни кўриб чиқиш платформаси фаолият юритади. Бироқ, ахлоқий қоидалар энди бугунги матбуот ҳақиқатини акс эттирмайди, шунинг учун бутун йил давомида ОАВ бўйича Кенгаш аъзолари ўз ҳамкорлари билан Тожикистон журналистларининг янги ахлоқ кодекси лойиҳасини ишлаб чиқиш устида иш олиб бордилар.
Янги кодекс ОАВ нимани англатиши ғақидаги замонавий тушунчага асосланган бўлиб, ахборот технологиялари ривожланишини назарда тутган. Аввалги ахлоқий меъёрларда ҳисобга олинмаган янги жиҳатлар – плагиат, ОАВ ва сайловолди ташвиқоти, шунингдек, бошқа масалалар кўриб чиқилмоқда. Бундан ташқари, шикоятларни кўриб чиқишнинг янада тушунарли тартиби таклиф этилган.
Қирғизистон
Қўшниларимизда азалдан матбуотни ўз-ўзини бошқариш тамойилига қуриш анъаналари мавжуд. 2007 йилда ОАВга шикоятларни кўриб чиқиш бўйича Комиссия ташкил этилди ва Қирғизистон журналистининг ахлоқий Кодекси қабул қилинди.
Шикоятни тақдим қилиш ва кўриб чиқишнинг аниқ тартиби амал қилади. Ҳар қандай шахс ёки ташкилот мақола ёки лавҳа эълон қилинганидан кейин бир йил ичида шикоятларни кўриб чиқиш Комиссиясига мурожаат қилиши мумкин. Шикоятда аризачининг фикрига кўра ахлоқ қоидаларини бузиш нималарда акс этгани кўрсатилган бўлиши керак. Агар шикоятлар Ахлоқ кодексининг қоидаларини бузиш билан боғлиқ бўлмаса, унда мурожаат этувчига кўриб чиқишда рад жавоби берилади, аммо агар бундай қонунбузарлик ҳақиқатан ҳам тасдиқланган бўлса, унда шикоят комиссия томонидан диққат билан ўрганиб чиқилади. Комиссия қарори ОАВ таҳририятларига, мурожаат этувчига юборилади ва сайтда эълон қилинади.
