Маълумки, ахборот журналистиканинг асосидир. Ахборотдан фойдаланиш ҳолати ва манбаларининг очиқлиги демократик мамлакат кўрсаткичи ва ахборот воситаларининг самарали фаолияти шартидир.
Ахборот даражаси ва ундан фойдаланишни қандай қонунлар тартибга солади?
Давлат органлари ва муассасаларидан маълумот олишнинг самарали усулларидан бири ахборот сўрови билан уларга мурожаат қилишдир. Ушбу имконият Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 29- ва 30-моддалари, Ўзбекистон Республикасининг “Давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари фаолиятининг очиқлиги тўғрисида”, “ОАВ тўғрисида”, “Ахборот эркинлиги принциплари ва кафолатлари тўғрисида”, “Ахборотлаштириш тўғрисида”ги қонунларида назарда тутилган
Давлат органлари фаолиятининг очиқлиги соҳаси мониторинги нимани кўрсатмоқда?
Давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларининг очиқлиги тўғрисидаги қонун ҳужжатларида ахборотни излаш, олиш ва тарқатиш жараёнлари аниқ тартибга солинган бўлса-да, амалда ахборот беришдан бош тортиш, ахборотни сир сақлаш ҳолатлари кўп учрамоқда.
ОАВда келтирилган расмий рақам ва фактларга мурожаат қиламиз.
Сенатда 2022 йил июль ойида давлат бюджетининг ижроси кўриб чиқилди. Маълум бўлишича, 10,8 триллион сўмлик 35 мингдан ортиқ шартномалар маълумотлари ахборот порталига жойлаштирилмаган. Бу шуни англатадики, ОАВ ушбу маълумотлар устидан жамоатчилик назоратини олиб борлмаган.
Адлия идоралари ҳокимликларнинг 2700 га яқин ҳужжати ҳеч бир сабабсиз эълон қилинмаганини аниқлаган.
Бир қатор давлат идоралари ОАВнинг мурожаатларини эътиборсиз қолдириб, ҳатто жавоб ҳам бермади. Жумладан, Kun.uz интернет нашри “Бош прокуратурага йўлланган бутун бир уюм хат ва сўровлар ойлар давомида жавобсиз қолмоқда, ваҳоланки, қонунга кўра, ОАВ сўровларига етти кун ичида жавоб берилиши керак”, деб ёзган. Нашр жавобсиз сўровларнинг узун рўйхатини ҳам келтирган.
Президент ва ҳукумат томонидан давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари очиқлиги соҳасидаги муаммоларга оид қатор ҳужжатлар қабул қилинди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Давлат органлари ва ташкилотлари фаолиятининг очиқлигини таъминлаш, шунингдек, жамоатчилик назоратини самарали амалга оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Фармони “давлат органлари ва ташкилотлари фаолиятининг очиқлигини таъминлаш орқали жамоатчилик назоратини такомиллаштириш” мақсади билан имзоланди ва кучга кирди. Шунингдек, барча давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари томонидан очиқ маълумотлар сифатида жойлаштириладиган ижтимоий аҳамиятга эга ахборотлар рўйхати тасдиқланди.
Давлат хавфсизлик хизматига Адлия вазирлиги ва Коррупцияга қарши курашиш агентлиги билан биргаликда уч ой муддатда “Давлат сирларини ҳимоя қилиш тўғрисида”ги қонун лойиҳасини янги таҳрирда ишлаб чиқиш вазифаси юклатилди. Унда, хусусан, қуйидагилар эътиборга олиниши лозим эди:
- фойдаланиш чекланган маълумотлар рўйхати, улардан фойдаланиш, шунингдек, маълумотларни бундай маълумотлар тоифасига киритиш ва чиқариб ташлаш асослари, шартлари ва тартиби;
- чекланган маълумотлар рўйхатига киритилмаган маълумотларни сир сақлашни тақиқлаш;
Масалан, яқинда Ички ишлар вазирлиги Nemolchi.uz зўравонликка қарши лойиҳасига қийноқлар, одамларга нисбатан жисмоний ва маънавий зўравонлик қилиш билан боғлиқ моддалар бўйича қўзғатилган жиноят ишлари сони ҳақида маълумот беришдан бош тортди. ИИВ жавобида “Давлат органлари фаолиятининг очиқлиги тўғрисида”ги қонуннинг 6- ва 8-моддаларига таянилиб, агар маълумотлар давлат сири ёки қонун билан қўриқланадиган бошқа сирларга тааллуқли бўлса, тақдим этиш рад этилиши мумкинлиги кўрсатилган, гарчи юқорида тилга олинган Президент қарорида фуқароларнинг шахсий хавфсизлигига таҳдид соладиган маълумотларни давлат сирига киритиш тақиқланиши назарда тутилган бўлса ҳам.
ПФ-6247-сонли фармонда 2022 йил 1 июлдан бошлаб ҳар чоракда давлат органлари ўзларининг расмий сайтларида ва очиқ маълумотлар порталида қуйидаги ахборотларни жойлаштиришлари кераклиги таъкидланган:
- давлат харидлари, шу жумладан тўғридан-тўғри шартномалар бўйича харид қилинадиган товарлар (ишлар, хизматлар) ҳақида;
- мансабдор шахсларнинг хизмат сафари ва чет элдан келган меҳмонларни кутиб олиш харажатлари ҳақида;
- Ўзбекистон Президентининг, Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари билан солиқ ва божхона имтиёзлари ва преференциялари, шу жумладан индивидуал имтиёзлар, шунингдек улар томонидан тўланган солиқлар ва молиявий кўрсаткичлар бўйича имтиёзлар берилган субъектларнинг (якуний нафақа олувчилар – жисмоний шахслар) бенефициарлари;
- ўзларининг йиллик харажатлар сметаси ва уларнинг бажарилиши, шу жумладан объектларни қуриш, реконструкция қилиш ва капитал таъмирлаш, автотранспорт воситаларини сотиб олиш харажатлари тўғрисида.
Вазирлар Маҳкамасининг “Маҳаллий давлат ҳокимияти органлари фаолиятига e-qaror электрон тизимини жорий этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори қабул қилинди (2021 йил 22 июнь, 390-сон). E-qaror тизими 2021 йил 1 июлдан ишга туширилди.
Давлат органлари фаолиятининг очиқлигига оид ҳужжатларнинг ижро амалиёти қандай?
Соҳада ахборот-коммуникация технологияларининг жорий этилиши очиқликни ошириб, ҳокимликлар қарорларини қалбакилаштиришнинг олдини олишга хизмат қилмоқда. Ҳозирга қадар 255 мингдан ортиқ ҳоким қарорлари қоғоздан фойдаланмасдан электрон шаклда қабул қилинган. Бу 1,2 миллион варақ қоғозни тежаш имконини берди. Бундан ташқари, қарорлар ишлаб чиқиш ва уларни тегишли ташкилотлар билан келишиш муддатлари 25-30 фоизга қисқарди, қарорлар лойиҳаларини юридик хизматни четлаб ўтиб, ҳоким имзоси учун киритиш имконияти бекор қилинди. Муҳими – ҳоким қарорлари устидан жамоатчилик назоратини ўрнатилди, илгари бундай имконият йўқ эди.
Масалани ўрганиш шуни кўрсатдики, ҳали кўп муаммолар мавжуд. Масалан, Тошкент шаҳар ҳокими Жаҳонгир Ортиқхўжаев ва шаҳар Кенгаши томонидан бир ой давомида 170 та қарор қабул қилинган бўлса, e-qaror порталида бор-йўғи 71 та ҳужжат эълон қилинган. Тошкент шаҳар ҳокимлиги 3 ноябрь куни E-qaror порталида пойтахт халқ депутатлари Кенгашининг 2022 йил олти ойидаги шаҳар бюджетининг даромадлари ва харажатлари тўғрисидаги қарорларини эълон қилди. Бироқ, бир мунча вақт ўтгач, ҳужжатлар ғойиб бўлди. Жамоатчилик танқидидан сўнг маълумотлар қайта тикланди.
Ҳукумат қарори билан бир вақтнинг ўзида кенгаш раиси лавозимини эгаллаб турган ҳоким ҳужжат лойиҳасини электрон рақамли имзо билан тасдиқлайди ҳамда имзоланган ва рўйхатдан ўтказилган ҳужжатни махсус рақам билан тизимнинг асосий саҳифасида автоматик равишда эълон қилади (юқоридаги ҳолатдан ташқари). Ҳужжатни имзолашдан аввал ҳоким (кенгаш раҳбари) ҳужжатни автоматик равишда e-qaror порталида эълон қилиш ёки эълон қилмаслик тўғрисида қарор қабул қилиш имкониятига эга. Бундай ҳуқуққа фақат ҳоким, кенгаш раҳбари эга бўлиб, амалда айрим мансабдор шахслар бу имкониятдан суиистеъмол қилиб, кўплаб ҳужжатларни жамоатчилик назоратидан яшириб келмоқда.
Ҳоким томонидан қабул қилинган қарорлар устидан назорат нафақат адлия органлари, балки прокуратура органлари томонидан ҳам амалга оширилади. Жумладан, адлия органлари томонидан ҳокимликларнинг 2 минг 700 га яқин ҳужжатлари асоссиз эълон қилинмагани аниқланиб, кейинчалик ушбу қарорлар билан танишиш имкони яратилди. Бундан ташқари, ҳокимларнинг 3889 та қарор ва фармойишларида қонун ҳужжатлари бузилганлиги аниқланган.
Масалан, Республика онкология маркази, унинг Тошкент шаҳри ва вилоятдаги филиалларини бирлаштирган, умумий қиймати 600 миллиард сўмлик ягона онкологик мажмуа қурилиши Mimar Group компанияси томонидан амалга оширилмоқда. Соғлиқни сақлаш вазирининг биринчи ўринбосари ва АУГА директори ўринбосарининг маълум қилишича, бу Вазирлар Маҳкамасининг ёпиқ қарорида назарда тутилган экан.
Қонунчиликка кўра, ОАВ жамоатчилик назорати субъекти ҳисобланади. Ахборотга киришни чеклаш эса коррупция ҳолатларини ўрганишга тўсқинлик қилади.
