Украинага кенг кўламли босқин бошланганидан роппа-роса бир йил ўтсада, Россия ҳукумати буни ҳамон “махсус ҳарбий операция” деб аташда давом этмоқда. Ўтган йил охирида ушбу тушунчага янги – “зиддият” атамаси қўшилди ва уни Ўзбекистондаги айрим ОАВ дарҳол қўллай бошлади.
Медиатанқидчи Умида Маниязова республика ОАВ ва блогерлари ушбу мавзуни ёритишда қайси сўзлардан фойдаланиши, уларнинг иборалари йил давомида ўзгарган-ўзгармагани билан қизиқди. Бу мавзуни Қозоғистон онлайн ОАВлари қандай ёритаётгани ҳақида бу ерда ўқишингиз мумкин.
ОАВ иборалари
Рус тилидаги Gazeta.uz нашри “уруш” атамасини қўллаган ҳолда Украинадаги вазият, Россиянинг оммавий ракета зарбалари ҳақида дадил хабарлар беради. Охирги хабарлардан бири Ўзбекистон ва Миср президентларининг 21 февраль куни бўлиб ўтган учрашуви ҳақида бўлиб, унда томонлар “Россия Федерациясининг Украинага қарши уруши масаласини кўриб чиқишди”. Таҳририят Украина ҳақидаги янгиликларни “уруш” хештеги остида жойлаштирган.
Шу билан бирга, нашр Ўзбекистон ва Миср президентларининг музокаралари ҳақидаги 21 февралдаги материалида Украинадаги урушни “зиддият” деб атаган. Миср президенти ҳам эса бу сўзни ишлатади: у ўз мамлакати “Россия-Украина зиддиятида бетарафликни сақлаб қолишини ва урушни тўхтатишга чақиришини” таъкидлади.
Gazeta.uz бу атамани бир неча марта ишлатади. Портал бошқа бир қанча мақолаларда Россия ОАВлари хабарларидан иқтибос келтириб, “зиддият” сўзини ишлатади. Масалан, “Россия сегодня”дан келтирилган иқтибосда “Украинадаги зиддият республика Конституциясида мустаҳкамланган бетарафликка нисбатан “қадриятларнинг қайта баҳоланишига” сабаб бўлди”, дейилади.
Бошқа ҳолларда, нашр манбага ҳавола қилмасдан, атамани атайин урушга ишора қилиб, “зиддият” шаклида қўллайди.
Аввалги хабарларда, 2023 йил январигача нашр Украинадаги урушни ҳеч қачон “зиддият” деб атамаган.
Мамлакатнинг яна бир медиаси Kun.uz ўзининг рус тилидаги версиясида Украинадаги уруш ҳақидаги хабарда “зиддият” сўзидан фойдаланади. Беларусь президенти Александр Лукашенконинг 16 февралдаги чиқиши ва унинг мамлакати қандай шароитларда Россия томонини олиши мумкинлиги ҳақида ҳикоя қилинган материалда, “Минск Беларусга қарши тажовузкорлик бўлсагина Москва билан бирга зиддиятга аралашишга тайёр”, дейилади. Бу ўринда нашр Беларуснинг “Белта” давлат ахборот агентлигига ҳавола беради. “Белта”нинг хабарида урушга ишора қилиш учун “зиддият” атамаси ишлатилмайди, бунинг ўрнига Беларусь давлат портали “уруш” ва “махсус ҳарбий операция” ибораларини қўллайди.
26 январь куни берилган мақолада “қуролли можаро бошланганидан бери, УВКБ маълумотларига кўра, Украинани 17 миллион 923 минг 566 киши тарк этгани” қайд этилган. Қидирув орқали Kun.uz сайти ушбу янгилик матнини, жумладан, урушга ишора қилиш учун русча риторикани “Коммерсант” нашридан тўлиқ “олганини” англаш мумкин.
Бу Kun.uz таҳририяти ўз саҳифаларида рус нашри шартларидан фойдаланган ҳолда эълон қилган “Коммерсант”нинг уруш ҳақидаги ягона матни эмас,.
Рус тилидаги версиядан фарқли ўлароқ, ўзбекча версияда “Россия-Украина уруши” деб номланган бутун бўлим ажратилган бўлиб, унда ҳар куни 10-15 та материал чоп этилади. Уларда “уруш” ва “геноцид” атамаларини кўришингиз мумкин. Портал Россия ОАВлари (РИА Новости, “Комсомольская правда”), шунингдек, Украина ва Ғарб нашрларидан (“Украинская правда”, Sky News, Deutsche Welle, Associated Press ва бошқалар) иқтибос келтиради.
Шунингдек, нашрда “ҳарбий можаро”, “куролли можаро”, “тажовуз”, “Россия босқини” ибораларидан ҳам фойдаланилади. Сайтнинг ўзбекча версиясида Украина президенти украинча “Володимир Зеленский” деб аталган бўлса, сайтнинг русча версиясида “Владимир Зеленский” қўлланган.
Айрим ўзбек ОАВлари ўз материалларида нафақат “уруш” сўзини ишлатмайди, балки Украина ҳақидаги янгиликларни ҳам чоп этмайди.
Ўзини “Ўзбекистонда рус тилидаги етакчи оммавий ахборот воситаларидан бири” сифатида кўрсатиб келадиган Podrobno.uz ахборот агентлиги бир йил ичида бу мавзуда бор-йўғи учта хабар чоп этди. 2022 йил 24 февралдаги биринчи мақолада Владимир Путин Донбассда махсус ҳарбий операция бошланганини эълон қилгани, иккинчи мақолада эса Украинадаги ўзбеклар сони ҳақида маълумот берилган. Ўзбекистон мусулмонлари идораси ҳисоботи асосида чоп этилган учинчи ва якуний материал ўтган йилнинг сентябрида эълон қилинган бўлиб, унда сарлавҳа ва тизер вазиятни “Россия ва Украина ўртасидаги можаро” деб таърифлайди.
Шу билан бирга, ўзбек матбуоти уруш ҳақидаги хабарларда Россия нашрларидан иқтибос келтиришни маъқул кўради. Бу, айниқса, асл манба – ОАВ давлатга қарам тасарруфида бўлса, ўз изини қолдиради.
Блогер ва экспертлар мавзуни “хавфли” деб билишади, лекин ёзишда давом этишади
Ўзбекистондаги блогерлар маълум маънода мустақил ОАВ вазифасини ўтайди ва шунинг учун уларнинг Украинадаги уруш мавзусидаги матнларида қандай риторикадан фойдаланишини кўриб чиқамиз.
Францияда яшаб, 2022 йилда ватанига қайтган собиқ сиёсий қочқин, сиёсатшунос ва блогер Камолиддин Раббимов Facebook тармоғидаги саҳифасида таъкидлаганидек, Ўзбекистонда уруш мавзуси “хавфли” ҳисобланади. “Ўзбекистон ахборот майдони қизиқ вазиятда. Жамоатчилик фикрида фақат битта қизғин мавзу бор. Бу Россия-Украина уруши. Аммо бу ҳақда гапириш хавфли. Хавфлилиги шундаки, холислик Москвани ғазаблантиради. Манипуляция, нотўғри маълумотлар ва тарғибот жуда кўп. Холис бўлиш қийин. Шунинг учун ички ва ташқи цензура ушбу мавзуни ёритмасликни тавсия қилади. Аммо бу мавзунинг ёпиқлиги фикрлаш ва ахборот оқимининг блокланишига олиб келди. Қўшни давлатларда катта уруш кетаётганида ОАВ, ижтимоий тармоқлар бошқа мавзуларга эътибор қаратишга ўзида куч ва имконият топа олмаяпти. Бу ҳақда гапиришнинг иложи йўқ, лекин шу билан бирга бошқа мавзулар ҳам қизиқ эмас ва аҳамиятсиз… Натижада ички маънавий-сиёсий деформациялар кузатилмоқда. Сабаби, давлатда эркин, мустақил ва кучли ахборот сиёсати йўқ”, деб ёзади Раббимов.
Бироқ, “хавф”га қарамай, сиёсатшунос Украинадаги воқеаларни шарҳлашни канда қилмайди. 21 февралдаги шарҳида эксперт Украинадаги воқеаларни “империалистик уруш” деб атайди ва “бу уруш СССРни янги шаклда тиклашга қаратилганини” қайд этади. “Бугун бу империалистик уруш эканлигини Путиннинг ўзи тасдиқлади. Федерал Мажлисга қилган мурожаатида у “Ғарб кечаги тарихий ватанимизнинг энг катта қисми бўлган Россияга қарши уруш олиб бормоқда”, деб таъкидлади. Яъни, “кечаги тарихий ватанимиз” деганда, у постсовет ҳудудидаги янги мустақил давлатларни чинакам мустақил деб тан олмаслигини кўрсатди”, — деб ёзади Раббимов.
Украинадаги урушни турлича ва расмий нуқтаи назардан ўзгача ёритишга уринаётган журналист ва блогерларга нисбатан босим бўлаётгани ҳақида ўтган йилнинг март ойида блогер ва журналист Зафар Солижонов томонидан билдирилган эди. У ҳеч иккиланмай Россияни “Украинага бостириб кирган тажовузкор”, Россия президентини эса “минглаб бегуноҳ аёллар ва болаларнинг қотили” деб атайди. “Кремль Марказий Осиёни босиб олиш чоғида “ихтиёрий қўшиб олиш” деган бошқача иборани қўллаган эди. Улар халқимизнинг юз минглаб вакилларини қириб ташлаганларида, қуролсиз мардларимизнинг жасадларини осиб, ёш келинларни бева қилганларида… Тарихни қандай алдашга уринмасинлар, халқлар хотирасида босқинчи сифатида қолганлар. Ислоҳотчилар эмас”, — дейди блогер “Озодлик” радиосининг ўзбек хизматига берган интервьюсида.
Шунга қарамай, “босим” остида бўлса ҳам блогер Украинадаги уруш ҳақида ёзишни тўхтатмади ва ўтган йилнинг иккинчи ярмида “босқинчилар” сўзидан фойдаланиб, ушбу воқеаларни фаолроқ ва кескин шарҳлай бошлади.
Ўзбекистонлик иқтисодчи Абдулла Абдуқодиров ўзининг Facebook саҳифасида Украинадаги урушни “2022 йилнинг энг қайғули воқеаси” деб атади ва “бу Россиянинг озод Украинага ваҳшиёна ҳарбий ҳужуми” эканини таъкидлади. Агар эксперт аввалги шарҳларида “махсус операция” атамасини ишлатган ва уруш мавзусига оид бошқа эксперт ва ОАВдан кўпроқ иқтибос келтирган бўлса, ўтган йилнинг октябрь ойида “уруш” сўзини қўллайди ва таҳлил қилади. Украинадаги воқеалар сабабларини шундай талқин қилиш ҳақида мулоҳаза юритади. “Чунки инкор этиб бўлмайдиган фактлар бор: бир давлатнинг бошқа давлатга ҳужуми, тинч аҳоли ва болаларнинг ўлдирилиши. Бу, кўриб турганингиздек, уруш”, деб ёзади иқтисодчи.
Абдуқодиров ўтган йилнинг 28 ноябрдаги постида Россия президенти Владимир Путиннинг Россия Федерацияси, Қозоғистон ва Ўзбекистоннинг ўзига хос уч томонлама иттифоқини яратиш таклифига изоҳ беради:
“РЕСУРСЛАРИНГИЗНИ ТАЛОН-ТАРОЖ ҚИЛАДИГАН, ҚЎШНИЛАРИГА ХУЖУМ ҚИЛАДИГАН ВА ЎЗИНИНГ ГОПНИК ПОЗИЦИЯСИДАН МУНОСАБАТДА БЎЛИШ ОДАТИ ТУФАЙЛИ БУТУН ДУНЁ БИЛАН МУЛОҚОТДА МУАММОЛАРИ БЎЛГАН ДАВЛАТ БИЛАН БОШҚА ЯНА ҚАНДАЙ ИТТИФОҚ БЎЛИШИ МУМКИН?! ҲЕЧ ҚАНАҚА ИТТИРОҚ ЙЎҚ!”
Иқтисодчи мулоҳазаларидан бирида нега ўз постларида “Украинада содир бўлаётган воқеаларга катта ўрин бераётганини” ҳам изоҳлайди: “Баъзилар мени қоралайди: “Сен иқтисодчи бўлсанг, нега сиёсатга бурнингни тиқиб юрибсан?” Мана бунинг бир неча сабаблари: 1. Украинада содир бўлаётган воқеалар Қозоғистон ҳудудида, кейин эса Ўзбекистон ҳудудида такрорланиши мумкин, яъни мамлакатларимиз доимий равишда таҳдид остида. 2. Украинада рўй бераётган воқеалар иқтисодиётимизга, сиёсатимизга, ижтимоий ҳаётимизга бевосита таъсир қилади ва бу таъсир кучайиб бораверади. 3. Украина мен учун “лакмус қоғозига” айланиб қолди”.
Хулоса
Ўзбекистондаги рус тилидаги ОАВнинг асосий қисми Украинадаги уруш ҳақидаги хабарларда Россия нашрларига таянади ва уларнинг риторикасидан фойдаланади. Podrobno.uz каби баъзи нашрлар эса Украинадаги воқеалар ҳақидаги хабарларни бутунлай эътиборсиз қолдиради.
Ўзбек тилидаги медиалар, жумладан, блогерлар Украинани қўллаб-қувватлашларини очиқроқ ифода этиб, “зиддият”, “тажовуз”, “босқинчилик”, “уруш”, “ҳужум”, “империя”, “учинчи Рим” каби атамаларни қўллашмоқда. Ўзбек тилидаги ОАВ манба сифатида ҳам Ғарб, ҳам Россия нашрларини ҳавола сифатида келтирадилар.
Ўзбекистонда эркин журналистиканинг аҳволи юқори даражада эмаслигига қарамай, экспертлар, сиёсатшунослар ва иқтисодчилар иштирокида мамлакат медиаларида уруш сабаблари ва оқибатлари ҳақида кўплаб таҳлилий материаллар бўй кўрсата бошлади. Ва бу ҳам яхши аломатдир.
