Қазақстан медиасында аудитория назарына өте аз ілінетін маргинал тақырыптардың бірі – экология мәселесі. Кез келген өркениетті қоғамның бір сипаты: ол – азаматтардың қоршаған орта, табиғат туралы түсініктерді жете танып, экобелсенді болуында жатыр. Адамдардың экология мәселелерін танып білуінде медианың рөлі үлкен. Сонымен, қазіргі қазақ медиасы, соның ішінде онлайн медиада осы тақырып қаншалықты айтылады, жазылады, көрсетіледі? Экология мәселесі тақырыбының қазақ медиасындағы көрінісі қандай? Мақаламызда осы сауалға жауап іздедік.

Соңғы бір-екі ай көлемінде қазақ медиасында экология мәселесіне қатысты ең көп жазылған төрт тақырып мына төмендегідей:

1. Швециялық оқушы қыз Грета Тунберг қалайша климат «иконына» айналды?

2. «Көкжайлау» жобасына нүкте қойылды.

3. Шотландиядан келген туристер Алматы тауында қоқыс жинап жүр.

4. Нұр-Сұлтан – мұсылман әлемінің «жасыл қаласы».

Қазан айында әлеуметтік желілерде ең көп таралып, талқыланған ақпарат – Швецияның 16 жасар оқушысы Грета Тунбергтің мәлімдемесі болды. Оның БҰҰ саммитінде «балалық шағымды ұрладыңыздар» деп басталатын өткір сөздері, экожүйенің жаппай құрып, адамзат жаппай қырылудың алдында тұрғаны туралы мәлімдемесі және экологтарға берілетін үлкен сыйлықтан бас тартуы әлеуметтік желілерде көп таралды.

ҚР Экология, геология және табиғи ресурстар министрі Мағзұм Мырзағалиев Tengrinews.kz сайтына Грета Тунбергтің мәлімдемесі жөнінде берген сұхбатында: «Бұл қызды көргенмін, БҰҰ саммитінде болды. Еліміздегі экологиялық жағдайды жақсарту мәселесі менің міндетім болғандықтан, оның айтқан сөздері жүрегімді елжіретті. Қыз көтеріп отырған проблема бізде бар және ол расында шешілуі керек. Бұл проблеманы шешудің жолы – жаңа әрі қолжетімді «жасыл» технологияларға көшу, ағаштар отырғызу» деді.

Айта кетейік, ҚР Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі 2019 жылдың маусымында президент Қасым-Жомарт Тоқаевтің бұйрығымен құрылды.

Қазан айында Қазақстан медиасында экология мәселелеріне арналған жаңалықтар мен ақпараттардың жариялануы мынадай:
kazinform.kz – 108 материал (бірақ бұл материалдардың басым бөлігі 12- қазанда өткен республикалық сенбіліс іс-шарасына арналғанын ескерген жөн)
Tengrinews.kz – 28,
Хабар24 – 6
Vласть – 5,
Newtimes.kz – 4 (Бұл сайтта «прогноз погоды в Казахстане» деген тақырыппен күнделікті ауа райы мәліметі шығады, бірақ мұны экология тақырыбындағы мақала есебіне қоспадық)
Азаттық радиосы – 5 (Айта кету керек, биыл осы медиада экология тақырыбында «Сынақ. Полигон маңындағы өмір», «Қария мен теңіз» атты деректі фильмдер жарыққа шықты).

Ал дәстүрлі медиа, яғни принт, соның ішінде қазақша басылымдарда соңғы бірнеше айда бар-жоғы 3 материал жарияланды.
Біріншісі, елорданың «мұсылман әлеміндегі жасыл қала» марапатына ие болуы, екіншісі — «жасыл технологияларды дайындау» стартаптары байқауы және үшіншісі — «Eco pack» атты экологиялық науқан жайында ақпарат.

Экология мәселесі тұлғаның не оқиғасында көлеңкесінде қалады

Ең қызығы, қазақ тіліндегі ақпарат сайттарында экология мәселесі мүлдем айтылмайды не айтылған, жазылған күнде де бұл тақырып танымал бір тұлға, ерекше бір қоғамдық оқиғаның көлеңкесінде тұрады. Нақ сол экология мәселесі емес, сол мәселеге кім араласқаны немесе сондағы оқиғаның саяси-әлеуметтік мазмұны алға шығады. Сәйкесінше, таралған ақпаратта эко ұғымы объект ретінде жоғалып, назардан тыс қалып қояды.

Жоғарыдағы ең көп талқыланған тақырыптарды сол ақпаратты таратушы және тұтынушы жақтың реакциясына қарай талдап көрелік:
Мәселен, Грета Тунбергке қатысты ақпараттарда оның 16 жасар оқушы екені, соның ішінде әйел жынысынан екеніне көп назар аударады.

Ал Алматы маңындағы тауларда қоқыс жинап жүрген Шотландия туристерінің Шотландиядан келгеніне, яғни басқа ұлт өкілі, басқа мемлекет азаматы екені басты назарға ілінді. Жергілікті азаматтар арасында да таудағы қоқысты жинап, экоакция ұйымдастыратындары шын мәнінде көп болуы мүмкін, бірақ олардың мұндай экобелсенділігі медиа назарына ілінбейді. Медиа оны жазбайды, айтпайды.
Көріп отырғанымыздай, бізді экология тақырыбы емес, сонымен қандай да бір байланысқа түскен факторлар көбірек қызықтырады.

Елорданың жасыл қала атанғаны да осы мәндес сипатқа ие болды. Қазақ медиасы бұл ақпаратты таратқанда «Ислам мемлекеттері ішіндегі ең жақсы болу» деген атаққа ерекше екпін түсірді. ислам мемлекеттері ішіндегі ең жақсы болу деген атаққа ерекше екпін түсіріп берді. Тіпті «жасыл қала» ұйымының өзі сол екпіннің ығында қалып қойды.

Сондай-ақ, «Көкжайлау» тау шаңғы курорты жобасына президенттің нүкте қоюы туралы ақпараттар биліктің халық пікірімен есептесе бастауы, азаматтық ой еркіндігі, таңдау үстемдігінің орныға бастауының жылы жаршысы есепті көрініс тапты.
Демек, жоғарыда экология тақырыбында жарияланған материалдарды санына қарап: «шын мәнінде экология мәселесін көтерген жаңалықтар ретінде қарастыру қаншалықты дұрыс» деген сауал туындайды.

Осы тұрғыда «қазіргі қазақ медиасы өркениетті қоғамның бір бөлшегі саналатын эко-мәдениетті қалыптастыру бағытында қаншалықты дұрыс жұмыс істеп отыр» деген де мәселе туындайды.

Дәл қазіргі таңда елімізде тек экология тақырыбына жазатын Treehugger, Huffpost, Greenpeace сияқты арнайы сайттар жоқ. Неге екені белгісіз, бірден бір көрнекі ақпарат орталығы болып есептелінетін National Geographic Қазақстан журналының сайты мен әлеуметтік желілердегі парақшалары жеткілікті деңгейде жұмыс істемейді.
Ал мына атап айтқанда: «Халықаралық экология академиясы»; «Қазақстан Республикасы экология»; «Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі»; «Экология мәселелері ғылыми зерттеу орталығы»; «Орталық Азиядағы аймақтық экологиялық орталығы»; «Қазақстанның экологиялық қоры»; «Мемлекеттік экологиялық ақпарат қоры» мекемелері, ұйымдарының сайттарында негізінен сол мекеменің өз ішінде өткізілген конференция мен форумдардың есебі сипаттас мақалалар мен хабарландырулар ғана тұр.

Жалпы медиа тарихында Экомедиа қашан басталды?

Бұл термин алғаш рет 2009 жылы өткен «Association for the Study of Literature and environment conference» атты конференцияда қолданылды. Сол жиында алғаш рет экомедианы медиа оқытудың бір саласы ретінде қабылдау және арнайы зерттеу қажет екені туралы мәселе қозғалды. Конференциядан кейін сол жылы Стив Руст және Салма Монанидің жетекшілігімен, EcomediaStudies.org атты сайт ашылды.

Экомедианың мақсаты – экологиялық мәселелер жайында дұрыс ақпарат тарату және азаматтардың жасыл түспен ойлау тәжірибесіне ықпал ете отырып, эко-мәдени қоғам қалыптастыру. Соңғы кезде экология саласында жаңа реформа ретінде қарастырылып, өте көп айтылып жүрген ұғымдардың бірі – «экологиялық өркениет» тіркесі.

«Бұл түсініктер қазақ медиасына қашан келеді?» деген сауалға жауап іздеп, үміт жетегінде жүруден бұрын, ең алдымен экология тақырыбын пропаганда мен диcкриминацияның артқы фоны ретінде пайдаланбай, экологияға қатысты ақпаратты сауатты жазудың әдепкі стандарттарын үйрену барлығынан да маңызды болып отыр.