Тәжікстандық журналист, «Жаңа репортер» сайтындағы «Медиасын» бөлімінің редакторы Лилия Гайсина биылғы Медиасыншылар шеберханасында тәжірибесін бөлісті. Спикер дәрісінен негізгі тезистерді түртіп алдық.
Бұған дейін кәдуілгі журналистикада қызмет еттім. Сондықтан да медиасын форматына бейімделуім күрделі болды. Журналистер қандай да бір оқиға, кейіпкер туралы қалай жазып-сызғанын емес, сол оқиғаны өзім жазып, деректер тапқанды жаным сүйетін. Бұдан да өттім. Шолу дегеніміз — не есеп, не баяндама емес. Бұл — толыққанды хикая. Жақсы материал жазуға кейіпкер, контекст, оқиға орны, сюжет пен мақсат керек. Медиасында да тап солай. Бір айырмасы — мұның барлығын медиадағы әріптестеріміздің материалынан табамыз.
Егер медиасыншының шолуы автордың эмоциясынан туындаса, онда өте жақсы. Журналист еңбегінің жемісі: эмоция тудыратын материал — жақсы материал. Медиасында да тап солай. Бірнеше жыл бұрын Украинада Зеленскийді президент етіп сайлады. Орталық Азия медиасы тіріліп, бұл жаңалықты құлшына жазғанын байқадық: бәріне де жас президент, оның сұлу келіншегі мен әзілдері ұнаған екен. Зеленскийді құдды бір супержұлдыз етіп көрсетті. Осындай тамсанған көзқарастың астарында мұң, торығу сезілді. Ақпарат жинағанымызда қоғамның қазіргі саяси ахуалдан қаншалық шаршағаны көрініп тұрды. Осылайша медиасын хикаямыз жазылды. Медиасындағы шолу — қоғамдық проблемаларды айту мүмкіндігі. Техникалық қырына тоқталып, әріптестеріміздің материалын жіліктеп қана қоймай, мәселеге кеңінен қарау керек. Медиадағы жағдай — шынайылық айнасы.
Шолу материалда анық дәлел болуы керек. Түрлі пікірталастар туындайды, бірақ барлығын еңсереміз, өйткені әрбір сөзімізді дәлелмен негіздейміз. Адамдар мақаланы оқып, бізбен сөз таластырып, кемшіліктерді нұқып көрсетуге тырысады. Сынды жақтырмайды, сирек қабылдайды. Тәжікстан медианарығы өте шағын. Бәріміз бір бірімізді танимыз. Міне, сондықтан да авторға қиын. Медиасын кейіпкеріне де оңай емес. Біреу олардың жұмысын талдаса, бұл оған жат көрінеді. Әлдекімді сынайтын болсаңыз, онда ол адаммен достаспаңыз. Егер дос болсаңыз, онда достық үзілуіне дайындалыңыз.
Медиасында саяси күрделі мәселелерді жазуға тура келеді. «Тәжікстан және Қырғыз БАҚ-тары шекарадағы қақтығыстан қандай ақпарат таратты?» деген материал жаздық. Тәжік-қырғыз шекарасында жиі жанжал туындайды. Нәзік, кінәмшіл тақырып, журналистер ақпаратты қалай бергені өте маңызды. Шекаралас аудандарда тұратын адамдардың интернеті бар. БАҚ-тың жазғанын оқиды, видеосын көреді. Мұның барлығы олардың көңіл-күйіне, алдағы жағдай қалай өрбуіне әсер етеді. Егер тек бір тараптың БАҚ-тарын оқыса, онда бәрі бір жақты болып шығады: Тәжікстанда басқаша, Қырғызстанда басқаша ақпарат тарайды. Естуімше, қазір екі елдің басылымдары өзара меморандумға қол қойыпты. Енді олардың өзара ақпарат алмасуына мүмкіндік бар.
Шолу материал дайындағанда жылдамдық пен өзектілік аса маңызды. Мәселен, тұтас редакция болып, «Алматыдағы ұшақ апаты. Медиа қалай ақпарат таратты?» деген материал дайындады. Түрлі онлайн-БАҚ және телеарналар оқиғадан қалай ақпарат таратқанына шолу жасадық. Мақала сол күні жарияланды. Бұл оқырмандардың оқиға қалай өрбіп, журналистер қалай жұмыс істейтінін түсінуіне септесті.
Шолу материалдардың нақты әлеуметтік миссиясы бар. Медиасында әріптестерге контентінің кемшілігін көрсетіп қана қоймай, кәдуілгі журналистикадағыдай маңызды жұмыс істейсіз. «Тәжік журналистері мүгедектігі бар адамдар туралы қалай әңгімелейді?» деген материал дайындадық. «Жындыханаға түсті», «псих» және тағы басқа сөздер қолданатынын анықтадық. Мұндай сөздерді әдетте кемсіту мағынада айтады. БАҚ аудиториясына «мүгедектігі бар адамдарға көмектесу мүмкін емес» деген түсінікті теліп, «Егер ол мүгедек арбасында отырса, онда оған қажет инфрақұрылым жасап не керек? Ол бәрібір бақытсыз, тек қайыр сұрап күнелтеді» деп жазып жатты. Мақаламызда ресейлік «Такие дела» интернет-басылымының «Менталді ерекшеліктері бар адамдар туралы қалай дұрыс жазу керек?» деген нұсқаулығынан үзінді келтірдік. Мақалада аталған басылымның бірі мақаламызды көшіріп басып, лидте: «Бізді сынады, олқылықтың орнын толтыруға тырысамыз» деп жазды. Міне, кейін сол басылымда мұндай қате кездеспеді. Сондай-ақ, зорлық-зомбылықтан зардап шеккен балалардың бет-жүзін көрсетпегенін де бақылаймыз. Журналистер олардың бет-жүзін экранға шығарып, эмоциямен ойнауына болмайды.
«Тәжікстанда вирус жоқ» деген материалдар сериясын жарияладық. Тәжікстан — Орталық Азияда коронавирусті соңғы болып тіркеген мемлекет. Қазір де тіркемейді. Адамдар «пневмониядан» өліп жатыр. Заңға түзетулер енгізілді: енді журналистер мемлекеттік мекемелерден ресми ақпарат алған жағдайда ғана коронавирус туралы хабар тарата алады. Коронавирус тақырыбында мақалалар жариялау — журналистердің кәсібилігін ғана көрсетіп қоймайды. Бұл биліктің халықпен қарым-қатынасын, қаншалықты ашық екенін, жағдайды қаншалықты бақылауда ұстап отырғанын көрсетеді. Шын мәнінде, бұл — өте үлкен қоғамдық мәселе. Аймақта медиасын пайда болғалы бұған қоғамдық медиа да назар аудара бастады. Мемлекеттік БАҚ белгілі бір тақырып жөнінде қандай ақпарат таратқанына шолу жариялап жатыр.
