Кино — журналистер үшін де ең маңызды өнер түрлерінің біріне жатады, өйткені заманауи медианың барлық ерекшелігі кинодан табылады. Кинематографияға көңіл көтеру рөлін ғана таңып қою қаншалықты әділетсіз болса да кино технологиясы медиадан тамыр алатынын медианың өзі де байқай бермейді.
Журналистер неліктен киносауатты болуы керек? III MediaCAMP Эдьютон — 2022 инновациялық семинарындағы ашық сессияда ресейлік киносарапшы Камилл Ахметов осы сауалға жауап берді.
Заманауи кино тілінің рөлі қандай?
Орта ғасырларда бұқараның білім алуға мүмкіндігі болмады, өйткені билік тұтқасы да, сауат ашу тетігі де шіркеудің құзырында еді. О кезде кітаптарды қолмен жазып, көшіретін. XV ғасырда Иоганн Гутенберг баспа станогін жасап, әлемдегі алғашқы баспахананың негізін қалады. Бұл жаңалық әлем дамуын қалай өзгертті? Бұрын кітаптар бір-екі дана боп шығатын, бұқараға қолжетімсіз еді. Баспаханалар пайда болғаннан кейін миллиондаған тиражбен басылып, жаппай жұртқа таратуға мүмкіндік туды. Адамдар кітап оқып, баспа әдебиеттен білім алып, ой-өрісін кеңейтті.
Баспа станогінің келуімен ортағасырлық қараңғылық сейіліп, Қайта өрлеу дәуірі басталды. Ақпарат жалпыға қолжетімді болды, кітаптан кейін газет шықты, газетке жарнама басылды, тұтас әлем өзгерді.
XIX ғасырдың аяғында дәл осындай трансформация жүрді. Баспа станогінің орнына кино технологиясы, яғни бейнетізбек жасау пайда болды. Заманауи медиа дәуірі басталды.
Ақпаратты тираждау:
XV — Иоганн Гутенберг
XVII — газеттер
XIX аяғы— кинематограф
XX ғасыр басы — радио
XX ғасыр ортасы — телевизия
XX ғасыр аяғы— интернет
Кино дегеніміз не?
Барлық медиа өнер тілінде сөйлейді. Бірақ өнер тілін түсіну үшін контекстті, яғни мәнін білу керек. Мәселен, қазақстандықтар алма мүсінін көргенде бұл мүсін — Алматы символы екенін түсінеді, ал ресейліктер «жай ғана алма мүсіні» деп қабылдайды.
Киноға дейін адам баласының өмірінде үш түрлі өнер: кескіндеме+фотография, әдебиет және театр болды. Кино — осы үш түрлі өнердің синтезі. Үш өнердің қай түрін жеке алып қарасақ: көп мүмкіндікке ие, бірақ шектеулері де бар. Ал кино сол шектеудің барлығын жойып, барлық мүмкіндікті бірге қосып пайдаланады.
Кино тілі дегеніміз — киноның мән-мағынасын ашатын құралдар жүйесі
Кино тілінің аспектілері:
- Баяндау, әңгімелеу (әдебиеттен берілген) — шығарманың композициясы, хикая айту, өміртарихты әңгімелеу, фабула мен сюжет, баяндаудағы қарама-қайшылық, кейіпкерлер мінезі.
- Визуал (кескіндеме өнерінен берілген) — түс пен түстер үйлесімі, суреттегі көлеңке мен жарық, түстер символизмі, сызықтар, фактура мен текстураның бір-бірімен үйлесімі.
- Уақыт (театрдан берілген) — уақыт бойынша созылуы, темп, ырғақ.
Киноның 128 жылдық эволюциясы
Кинетоскопты 1893 жылы ойлап тапты. Ағайынды Люмьерлердің 1895 жылы жасаған сеансы ең алғашқы әрекет емес еді. 1895 жылы бүкіл Еуропада кинетоскопты экранға арнап қайта жасау талпынғандар көп болды. Соның арасынан ағайынды Люмьерлердің технологиясы үздік шықты. Ең бастысы — олар көрерменге өмір бейнесін көрсете алды, пойыз жүріп бара жатқанын, адамдар қарда ойнағанын, өмірдің қарапайым сәттерін, яғни өмірдің өзін көрсетті. Өмір шынайылығынан алыс жатқан аттракцион ұсынбады. Мінеки, сондықтан да олардың фильмі жалпы жұртқа кеңінен танылды. Барлық оқулықта олардың есімі «кинематографияны жасаушылар» деп қана емес, киноның баяндау бөлігін жасаушылар ретінде де аталады.
Барлық кино екі бөліктен тұрады: баяндау және бейнелеу
Өйткені кинода баяндау және бейнелеу аспектілері бар. Міне, осы аспектілерді маман ретінде пайдалана бастасақ, медиа жасау жұмысымыз да өзгереді. Кинода оқиғаны кескін, сурет арқылы ғана емес, сондай-ақ жарықтың қойылуы, жарық пен көлеңкені ойнату, ракурс өзгерту арқылы да жеткізуге болатынын, яғни киноның нарратив және бейнелеу аспектілері бар екенін түсінуіміз керек. Киноның визуал аспектісі өте маңызды, өйткені кино сонысымен қызық. Егер сценарийді актерлер арқылы жай ғана қайталап айтып шықса, онда кино кім-кімге де тартымды болуы неғайбіл еді. Люмьерлер баяндаушы киноның негізін қалаушы ретінде тарихқа енсе, кинодағы визуалды бағыттың басында француз Жорж Мельес тұр. Ол арнайы эффектілерді ойлап тауып, Айға саяхаттау туралы фильм түсірген.
Кейін кинорежиссерлер кескін мен баяндауды бір-бірімен үйлестіруді үйренді. Кеңес Одағында мұны жасаған алғашқы режиссер — Эйзенштейн болса, Жапонияда — Акира Куросава еді. Бұл дәстүрді Тарковский, Бергман жалғастырды. Кино тілінің тарихы ұзақ. Бұл да зерттеуді қажет етеді. Кино жай ойын-сауық құралы ғана боп қоймай, өнер де болғысы келеді, сөйте тұра аттракцион қызметінен да бас тарта алмайды, әйтпесе киноға ақша келмейді, кино ақша таппайды.
Кино тарихына қарасақ, аттракционшыл науқан 10-15 жылға жалғасып, содан кейін реализм дәуірі келетінін көреміз. Бүгінде технологиялар көмегімен кинода аттракционшылдық тым көп жасалса да кино тарихы үйреткендей — адамдар реализмді аңсайды. Соңғы 10 жылдағы кино әлеміне қарасақ, шындыққа негізделген көптеген фильмдер шықты. Мәселен, режиссер Сергей Дворцевойдың «Айка» фильмі — шыншыл киноның жарқын мысалы.
Осылайша, кино өнерінің барлық жетістігі бүгінгі медиада кино тілінің қандай маңызды рөлге ие екенін, кино тілін медиада қалай ғана тиімді пайдалануға болатыны жөнінде ойлануға мәжбүрлейді. Кино тілі оқиғаны баяндаудан да үлкен күшке ие. Кино тілін түсінуге тырысыңыз, бұл кәсіби қызметіңізді дамытып, жетілдіруге себеп.
Бұл жоба АҚШ Халықаралық даму агенттігінің (USAID) қолдауымен Орталық Азияның MediaCAMP бағдарламасы аясында жүзеге асады.
