Әлемдік медиа да, қазақ тіліндегі сайттар да соңғы екі аптаны «ядролық соққы» айдарымен өткізді. Қазнет ядролық саңырауқұлақтың фотоларымен көмкерілді.
Қайда қарасақ та үшінші жақтан жазылған мақала көрдік. Оның арасында «Путин тағы да ядролық қару пайдалану мүмкіндігі туралы сөз етті» деген үрейлі тақырып та кездесті. Мақала мәтінінде «екінші рет сөз етті» деп тұрғанымен, тақырыбы селк еткізді. «Путин ядролық қару пайдалану мүмкіндігі туралы тағы сөз етті» десе, онсыз да шошымал болған бүгінгі бейбіт оқырманның жаны бір сәт байыз табар ма еді…
Еліміздегі медиаға отандық әскери сарапшы табу қиямет екені белгілі, қай жерде де соған арызданған журналисті көресіз. Ондайда ең болмаса аударманың сапасын жақсартуға болар еді. «Байден: Путин ядролық қару қолдану жайлы қылжақтап отырған жоқ» жазбасында «тактикалық тұрғыдан ядролық қару қолдануды» деген сөйлем бар. Ядролық қару тактикалық тұрғыдан, болмаса стратегиялық тұрғыдан қолданылатыны бізге баспасөзден беймәлім. Ал «тактикалық ядролық қару қолдану» деген бұрыннан бар. Тексере келгенде, шынымен солай екен. Сөздер қосылғыш емес, орнын ауыстырсаң мәні өзгереді. Адамның арнайы білімі болмаса, өмір туралы көп мағлұматты осындай жаңалықтардан білетінін, жалпы эрудициясына әсер ететінін ескерсек, бұл еш ұсақ-түйек емес.
Ядролық соққыға байланысты мақалалардың көбі бұрын ядролық жарылысты көрген адам үшін жазылғандай әсер қалдырды. Сенсеңіз, бейбіт өмірге бейімделіп қалған оқырман (шүкір!) үшін 5 килотонна мен 25 килотонна жарылыстың арасында айырмашылық жоқ, оған екеуі бірдей қорқынышты. Немесе екеуі де қорқынышты емес. Қатардағы оқырманға ядролық жарылыстың зұлматын жеткізген екі сәтті мысал көрдім. Журналист Абай Отар «Атомға алаңдаған әлем» мақаласында бір килотонна деген шаманың мың тонна тротил жарылысына тең екенін атап өтеді. Бірақ күнде жарылыс болмайтынын ескерсек (тағы да шүкір!), «Ядролық қатер: қауіп қайдан төнеді?» деген мақаладағы мысал сәттілеу шыққан. Авторы Амангелді Құрмет «Хиросимаға тасталған бомбаның қуаты 15 килотонна еді» деп, бұл сұмдық сандардың оқырман үшін қандай да бір сандық-сапалық бағдар болуын қадағалаған. Жапон ядролық трагедиясын автор тағы бір жерде сәтті қолданды. Ақпараттың бұқаралық сипатта болуын қамтудың жақсы бір көрінісі.
Белгілі әскери сарапшы Олег Ждановтан сұхбат алған автор Жанат Ардақтың мұндай ірі маманды қолға түсіргеніне қуанбасқа болмайды, мұны «журналист бақыты» дер едім. Тек оқи келе, сұхбаттағы көптеген жалпылама сұраққа Олег Жданов биылдың көктемінен бастап жауап беріп жүргенін түсіндім. Сондықтан, сұхбаттан гөрі аудармадай әсер етті. Мүйізі қарағайдай сарапшыдан неге өз елімізге байланысты сұрауға болмады?
Ал еліміз туралы сұрайтын нәрселер баршылық. Тіпті ядролық қарудан бас тарту күнін атап өтетін мемлекет болсақ та, біздің амандығымызға кепілдік жоқ. Себебі ядролық жарылыстың зардабы мемлекеттік шекараның бойымен емес, жаратылыс заңы бойынша тарайды. Оны Путиннің өзі де айтты: «Желдің бағыты қайда өзгеретіні белгісіз». Ал Ресеймен 7,5 мың шақырымнан астам шекарасы бар Қазақстанға қауіптің болмағаны ма? Журналистикада әсер туралы айту опа бермейтін іс болса да, барлық дерлік автор бұл сұмдық мәселені үшінші жақтан баяндап отырғандай көрінді.
Бұл орайда «Нүкте» Youtube-арнасы кәдімгідей қуантты. «Чем грозит Казахстану ядерная война?» видеосында Қазақстан үшін ядролық соққы тіпті де виртуал қауіп емес делінеді. Мұнда Ресей аумағына жауап ретінде немесе превентив ядролық соққы бола қалса, Қазақстанға болжалды қауіп бары логикалық талдау тізбегімен түсіндірілген. Айталық, болжалды ядролық соққылар зымыран құрамдарында жасалады, ал ондай кешендер Ресейдің Саратов, Ясный, Барнаул мекендерінде бар екен. Автор (өкінішке қарай, есімі маған белгісіз) әрі қарай ядролық соққыны модельдейтін NUKEMAP сервисі арқылы Ясный мекеніне 1,2 мегатонна соққы болған жағдайды қарастырады. Нәтиже көңіл көншітпейді. Мысалы, Ресейдің сол Ясный мекеніндегі нысанға соққы жасалса, Ақтөбе облысы зардап шегуі мүмкін. Бұған қоса, азаматтардың ядролық қауіп жөніндегі сауаты да жақсы көрсетілген.
Ядролық соққы қаупі туралы үшінші жақтан жазуға, әрине, болмайды. Себебі бұл оқиғалар мұхиттың арғы жағында емес, жапсарлас елде болып жатыр. Мақалаларда Қазақстанның жаһандық процестердің бір бөлігі екені әлі де ұмыт қала береді. Жазба жергілікті халыққа арналғандықтан, журналист жауап беруі тиіс классикалық сұрақтарға «мұның Қазақстанға қатысы қанша?» деген сауалды да қосса екен. Күмәніңіз болмасын, Полинезиядағы акула аулау көрсеткішінің Қазақстанға әсері болмауы мүмкін, бірақ шырмалған әлемде бәрінің өз еліңе қатысын зерттеп көрген дұрыс. Сайып келгенде, гуманитарлық апаттың қай түрі де барлық адамды ойлантуы тиіс.
