«31 арна» эфирінде бір жылдан бері көрсетіліп келе жатқан «Кел, татуласайық» ток-шоуы бұған дейін де медиасын назарына ілінді. Жыныстық зорлық-зомбылық құрбаны болған 18 жасар Қызғалдақ деген қызды өзін зорлаған адаммен татуластыруға тырысатын шығарылымы қоғамда резонанс тудырды. Оқырмандар наразылық білдірсе, телеарна басшылығы бағдарламаның миссиясын дұрыс түсінбегенін мәлімдеді.
«Жаңа репортер» медиасыншысы әрі осы ток-шоу туралы бірінші мақаланы жазған журналист Назира Дәрімбет жоба авторлары мен жүргізушінің рейтинг қууға балаларды пайдалануы қаншалық этикаға сай екенін талдады.
Бағдарлама кейіпкерлерінің бірі — 41 жастағы Баршынай Сұлтанова жаңбырлы күні телеарна табалдырығын аттып, шарасыз халін баяндайды. Ол редакторға күйеуі өзін «жүргіш әйел» деп атап, үйден қуып жібергенін айтады. Әңгіме арасындағы шағын сюжет көрсетті. Сюжетте кейіпкердің ұлы мен қызының қатқан нан жеп, жылап, көз жасын қайта-қайта сүртетін кадрлары бар. Балалардың бетіп жабуға не бұлыңғыр етуге тырыспағанын айту тіпті артық болар.
Жүргізуші тағдыр тәлкегіне түскен кейіпкерді сансыз сауалдың астына алып, «мұндай жағдайға қалай жеткенін» білу үшін сұрақты жарты сағаттай қарша боратады. Жүргізушінің сұрақтары кейіпкердің көз жасын көл етеді. Сол сәтте студияға балаларын шақырды. Балалардың бетіп жаппай, керісінше бет-жүзін ірі планмен жиі көрсетті.
Жүргізуші мен 8 жасар баланың арасындағы ауыр диалогтан бала жылайды.
— Басқа киімің бар ма?
— Жоқ.
— Үйің қайда, қай жерде тұрасың?
— Таразда, қазір үйіміз жоқ.
— Өз үйіңде тұрғың келе ме?
— Иә.
— Бірақ сендерді қуып жіберді ғой, ол үйде ешкім күтіп отырған жоқ. Әкеңді, ағаңды сағындың ба? Оларды жақсы көресің бе?
— Иә…
Бала жылап, өксіп, жөтел қысса да «экзекуция» жалғаса береді.
— Әкеңе бірдеңе айтасың ба…, оған не дегің келеді… үйге қайтып бару үшін бірдеңе айту керек қой, мүмкін ол енді сенің үйің де емес шығар…
Баланың жанын жараламау керек деген этика студияда ұмыт қалды. Бәлкім, бірнеше жылдан кейін бала өмірінің осы бір кезеңін мүлдем ұмытып, санасынан сызып тастағысы келетін болар. Жоба авторлары мұны ойламаған сияқты. Кейіпкерді балаларымен бірге студияға шақырып, жылатып, жанын жаралайтын сұрақтар қойып, қарапайым этиканы бұзғаны көрініп тұр. Авторлар бағдарлама миссиясына сай «игі ниеттен» көмектескісі келген болар. Әйткенмен «көмектесем» деп зиян тигізбеуді де ұмытпаған жөн. Өйткені бірнеше жылдан кейін не болатыны белгісіз, балалар қазірден ауыр күйзелісті бастан өткерді, оларды дереу психологқа апарған жөн болар.
Айтпақшы, жүргізуші кейіпкерге: «Егер күйеуіңіз қаламаса, бұларды туып не керек, бірінші баладан кейін мұндай күйеуден кетіп қалу керек» деп айтады. Бұл — жәбірленушіні жәбірленгені үшін кінәлау, яғни виктимблейминг.
Ал тағы бір эпизод кейіпкері Жазира күйеуі қайтыс болғаннан кейін кәмелетке толмаған екі қызымен далада қалап, қала шетінде түнеп жүр.
Күйеуінің ұлы әкесі өлген соң оларды қуып жіберген. Кейіпкермен бірнеше минут сұхбаттан кейін студияға қыздары келеді.
Жүргізушінің сұрақтарынан үлкен қыз көзіне жас үйіріліп, жылайды. Ал жүргізуші Тахир Сұлтан мұнымен тоқтамай, кіші қызды сұраққа алады.
— Ағаңа не айтар едің?
Жасына сай болмаса да, кішкентай қыз: «Неге бұлай істедің? Біз бауырмыз ғой?» деп жылайды.
— Тағы не дейсің?, — деп жүргізуші баланы тығырыққа тірей түседі.
Бала көз жасына ерік беріп, ересек адамдар сияқты сөйлеп, қарапайым бақыт — баспанасы болғанынын қалайтынын жылап айтады.
Студияға келген тағы бір кейіпкер Әлима Оспанованың баласы церебральды сал ауруына (ДЦП) шалдыққан. Ол баласының еміне ақша жеткізе алмайтынын, күнкөрісі нашар екенін айтады. Анасы жағдайын айтып отырғанда, үш жасар бала бір жері ауырды ма әлде мазасы қашты ма, үнемі жылай берді. Жылаған баланың жағдайы бағдарламаны жалғастыруға еш кедергі болмады.
Студияға осындай балалармен жұмыс істейтін мамандар шақырылады. Дәрігер баланың қолын ұстағанда, бөгде адамнан қорыққан бала жылауын үдетеді. Содан кейін жекеменшік клиниканың жарнамасы айтылып (ауру баланы неліктен қинағаны мәлім болғандай), дәрігер баланы емдеп, аяққа тұратынына уәде береді.
Осы шығарылымда ауру баланың ғана емес оның 10 жасар ағасының үйдегі тұрмысын да көрсетті. Ол жылап отырып, інісімен бір күні футбол ойнауды армандайтынын айтады.
Жобаның тағы бір қатысушысы Айнұр Жамалбаеваның ұлы менингит болып, салдарынан есту қабілетінен айырылған. Ота жасалып, эфирден имплантацияланған құрылғыны іс жүзінде көрсетеді. Бала өзін жайсыз сезінетіні анық, өйткені алты ай өтсе де не естімеген, не сөйлемеген. Студияға шақырылған мамандардың сөзінше, әзірге бала тек дыбыстарды естиді және соған үйреніп, ажыратуға уақыт керек екен. Бірақ соған қарамастан жүргізуші баланың атын бірнеше рет атап, «мені естисің бе?» деп сұрап, итін шақырған қожайынға ұқсап кетеді.
Алдыңғы шығарылымдарда бала анасымен танысатын видео жобаның YouTube каналында «Ергежейлі қыз: «байсыз бала тудым» деген тақырыппен мен-мұндалап тұр. Жүргізуші әйелді кемсітіп, этикаға жат сұрақтар қояды: «Сіздің бойыңызды айтам, тұқым қуа ма, ол генетикалық ауру ма?», «Сіз негізі бойыңызға байланысты қысылып жүресіз бе?», «Маған сіздің жеке өміріңіз қызық боп тұр, семьяңыз бар ма?»…
Әйелдің ұлы есейгенде видеоны көріп, ток-шоу авторларына да, анасына да алғыс айтуы екіталай… Бұл енді басқа оқиға.
Балалардың еркінен тыс ток-шоу кейіпкері болғанына бірінші кезекте ата-анасын кінәлауға болады. Десе де олар қарапайым адамдар. Қиын жағдайға тап болғанда әрекетінің салдарын, балаларына қандай ауыртпашылық әкелетінін ойламай, не ұмыт қалдыруы мүмкін. Олар журналистік этика, мораль туралы ешқашан естімеген болар. Ал мұның барлығын ең әуелі журналист-әріптестеріміз ойлауы керек.
Журналистердің күнделікті жұмысында «жазасын өтеген адамды, күдікті деп танылған адамды, сот отырысына қатысып жатқан адамды қалай атаймыз», деген сауалдар туындайды. «Жаңа репортер» редакциясы «Құқықтық медиа-орталық» заңгері Гүлмира Біржановамен бірігіп, осы сауалдардың жауабын дайындады.
Кінәсіздік презумпциясы дегеніміз бе?
Қазақстан заңнамаларында жазылғандай, кінәсіздік презумпциясы дегеніміз — соттың үкiмінсіз және заңға сәйкес емес түрде ешкiмді де қылмыстық құқық бұзушылық жасауға кiнәлi деп тануға, сондай-ақ қылмыстық жазаға тартуға болмайтынын білдіреді.
Кінәсіздік презумпциясының сақталуына айыпталушы ғана үміттене алады. Сондықтан да айыпталушыны үкім шығып, заңды күшіне енгенге дейін «жемқор», «парақор», «ұры», «алаяқ» және тағы басқа сөздермен атау — этикаға жат. Мұндай сөздердің орнына «… жасады деген күдікке ілінді», «пара алды деген күдікке ілінді», «адам өлтірді деп айыпталып отыр» және т. б. жазуға болады.
Терминдерді теріс қолданудың құқықтық салдары қандай болуы мүмкін?
Егер адамды сот үкімі шыққанға дейін қылмыскер деп атасаңыз, онда абыройы мен қадір қасиеті, іскерлік беделін қорғау, моралдық шығын үшін өтемақы талап ете алады.
Егер қылмыс құрбаны туралы мәліметті оның келісімінсіз таратсаңыз және «қоғам қызығушылығы» болса ше? Мұндайда жеке өміріне қолсұғымаушылық құқықтарының бұзылғаны, әсіресе жыныстық тиіспеушілігіне қарсы қылмыстар, жөнінде талап арыз беруі мүмкін.
БАҚ-та балалар туралы ақпарат таратқанда нені білу керек?
Құқыққа қайшы әрекеттерден (әрекетсіздіктен) жапа шеккен, не болмаса әкімшілік және (немесе) қылмыстық құқық бұзушылық жасады деп күдік келтірілген және (немесе) айыпталған кәмелетке толмағандардың тұлғасын айқындайтын тікелей немесе жанама мәліметтерді кәмелетке толмаған адамның және (не) заңды өкілінің келісімінсіз жариялауға редакцияның құқығы жоқ.
Бұл норма сот шешіміне ауыр және (не) өте ауыр қылмыс жасағаны үшін кінәлі деп танылған кәмелетке толмағандарға, оның ішінде олардың ата-анасы және жәбірленуші деп танылғандардың басқа да заңды өкілдері туралы мәліметке жүрмейді.
Сөз соңында сот істері жөнінде материал дайындағанда ескеретін бірнеше кеңес ұсынамыз:
1. Журналист қоғамдық пікір қалыптастыратын жауапкершілігін түсініп, пікір мен көзқарастар тепе-теңдігін сақтауы керек.
2. Егер балалар, әйелдер, денсаулығының мүмкіндігі шектеулі жандар, діни және басқа да топ өкілдері туралы сезімтал тақырыптарда материал жарияласаңыз, кемсітушілікке жол бермеңіз.
3. Сексуалды сипаты бар зорлық-зомбылық әрекеттері туралы іс бойынша ақпарат таратқанда жеке өмірінің құпиясын сақтау құқығын құрметтеңіз.
4. Құқықтық терминдерді дұрыс қолдануға тырысып, кінәсіздік презумпциясын бұзбаңыз!
Қазақстандағы Internews өкілдігі қазақ тіліндегі медиасын бөлімінің редакторы мен продюсерінің бос орнына конкурс жариялады.
Міндеттері:
Медиасын бөліміне өз бетінше не авторлармен бірігіп, тақырып іздеу;
«Жаңа репортер» сайтының бас редакторымен тақырыптарды бекіту;
Медиасыншы-авторларға тақырыптарды бөліп беру;
Қажет болғанда, мәтін құрылымын түзету үшін авторлармен жұмыс істеу;
Дайын мәтінде редакциялау және қатесін түзету.
Үміткерге қойылатын негізгі талаптар:
кемі үш жылдық редактор тәжірибесінің болуы;
салалық білім;
коммуникабелді, ісіне өте жауапты
адамдарды ынталандыра білуі;
қазақ тіліне жетік болуы, ал орысшаны орыс тіліндегі редактормен қарым-қатынас жасау деңгейіне білу.
Бұл жұмыс орны қашықтан әрі ішінара жұмыс істеуді қарастырады.
Егер осы вакансия қызықтырса, онда істеген жұмыстарыңыз туралы мәліметі бар түйіндемеңізді 2021 жылғы 23 тамызға дейін KZ-Info@INTERNEWS.ORG эл.поштасына жіберіңіз. Хат тақырыбына “Қазақ тіліндегі продюсердің бос жұмыс орнына” деп көрсетіңіз.
Internews — БАҚ-ты қолдау бойынша халықаралық коммерциялық емес ұйым. Негізгі қызметі:
медианың дамуына, ТВ бағдарламалауға, контент өндірісі мен жаңа медиа технологияларды танытуға көмектесу;
шығармашылық және техникалық қызметкерлерді кәсіби оқыту;
Келеңсіз оқиғадан зардап шеккен балалардың бейнесін жасырмау, адамдарды сот шешімінсіз-ақ қылмысқа кінәлі деп атау, қоғам өкілдерін алалайтын тілді қолдану – Қазақстан телеарналарынан жиі байқауға болатын көрініс. Медиадағы сауаттан бейхабар болу немесе ақпарат құралдарының оны әдейі ескермеуі – өкінішті әрі дабыл қағатын жайт. Бұған шілденің кейінгі екі аптасында «КТК» және «Еуразия бірінші арнасы» ақпарат бағдарламаларына шолу жасап, көз жеткіздік.
Күні бұрын айып тағу мен өшпенділік тілі
Шілденің аяғында әлеуметтік желілерде бір адамды жығып, телефонға түсіріп жатқан топтың видеосы тарады. Желідегі мәліметке қарағанда Қызылорда тұрғындары «кішкентай қызға зорлық жасамақ болған адамды ұстаған».
Бұл ақпаратты эфирге берерде «КТК» телеарнасы кінәсіздік презумпциясын ескермей, заң мен этика талаптарынан хабарсыз екенін аңғартты.
Жүргізуші Ерланби Дәулетияр «Қызылордада бес жасар қызға тиіскен педофил ұсталды» деп хабарлады.
«Азғынның анайы әрекетін дер кезінде көршілері байқап, баланы аман алып қалды. Шынашақтай қызды арашалап қалған сәтті ұялы телефонға түсіріп алған. Кадрде көрініп тұрғандай, ашуға булыққан жұрт балаға қол жүгірткен еркекті жан-жақтан түтіп жеп жатыр. Белгілі болғандай, бес жасар баланы азғын әрірек әкетпек болған. Абырой болғанда, көршілер көріп, арам ойы іске аспай қалды. Қайта сазайын бермек болған халықтан қызқұмарды полицияның арашалауына тура келді. Бүлдіршінді бүлдірмек болған еркек қамауға алынды. Кінәсі дәлелденсе, 12 жылға дейін бас бостандығынан айырылуы мүмкін».
Хабарламада ақпарат көзі айтылмайды, демек, теория бойынша рас-өтірігі де белгісіз. Ақпаратта сөз болған адамның «кінәсі әлі дәлелденбегенін» журналистердің өзі де айтып тұр. Ақпарат құралы сот кінәлі деп таппаған адамды қылмыскер ретінде атауға құқығы жоқ. Кінәсіздік презумпциясы деген – сол. Ол туралы Қазақстан Конституциясының 77-бабында «адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен танылғанша ол жасалған қылмысқа кінәлі емес деп есептеледі» делінген. ҚР Журналист этикасы кодексінде де кінәсіздік презумпциясы қағидасын ұстану туралы айтылған. Мұндай жағдайда журналист ешкімді кінәлі деп атай алмайды, қылмысы дәлелденген адам туралы ақпарат таратқанның өзінде «азғын», «қызқұмар» деген өшпенділік тілін қолдану – кәсіби этиканы білмеу. Сонымен бірге заңгерлер күдіктіге қатысты қылмыстық іс қозғалмай тұрғанда оған қандай жаза қолданылатынын айту да дұрыс емес деп есептейді.
Телеарна журналистерінің мұнысынан видеода әлгі адамның түрі көрінбей қалғаны абырой болған деген ой туады. Телеарнаның YouTube-арнасында осы материалға «Полиция педофилді жұлып жатқан (?) тұрғындардан әрең арашалады» деген тақырып қойылыпты. Сот күдіктіні кінәлі деп таппаса, ол осы ақпарат үшін телеарнадан моральдық шығын талап ете алады.
«Еуразия бірінші арнасы» бұл жағынан анағұрлым жауапты болып шықты.
Жүргізуші «Қызылордада жергілікті тұрғындар кішкентай қызға азғындық жасамақ болған ер адамды ұстап алды. Әлеуметтік желілерде педофилдің қолға түскен сәті таспаланған видео тарап жатыр» деп хабарлағанымен бұдан ары негізсіз айыптан сақтанып, сөйлемдерді мұқият қолданады. Материалдағы адам «азғын» емес, «күдікті». Бәрінен бұрын телеарна журналистері ақпарат көзіне сілтеме жасайды, яғни бұл ақпарат негізді, оны полиция растағанын түсінеміз:
«Ашуға булыққан жұрт полицейден күдіктінің түрін көрсетуді талап етуде. Облыстық полиция департаментінің мәліметінше, Бектұрғанов көшесінде тұратын азаматтар полицияға хабарласып, бүлдіршінге зорлық жасамақ болған ер адамды ұстап алғанын айтыпты. Тұрғындар күдіктінің бес жасар балаға тиіскенін көрген екен. Аймақтық полиция департаментінің мәліметінше, қазіргі уақытта осы дерекке қатысты соталды тергеу басталды. Оқиғаның нақты мән-жайын анықтау үшін шаралар жүргізіліп жатыр».
Қылмысқа қатысты материал жасағанда қай мәлімет құқық қорғау органына, қай мәлімет хабар таратушыға тиесілі екені айқын ажыратылып тұруы керек. Бұл жерде де нақтылық пен бейтарап болу – заң мен этиканың талабы. «КТК» эфиріндегі Атырауда ақша бопсалағаны үшін ұсталған қыз туралы материалдан күдіктіні тап солай полиция суреттеді ме, әлде журналистер ме, айыру қиын. Өйткені кадр сыртынан айтылған сөйлемдердің ешқайсында ақпарат көзі аталған жоқ. Күдікті «жас жігіттерді құрығына түсіріп жүрген», «бозбаланың әбден сеніміне кірген», «шаруа біткесін «зорлау фактісі бойынша үстіңнен іс қозғаймын» деп әбден қорқытқан» деп, жігіт «амалы таусылған», «полицияға шағымдануға мәжбүр болған», «басы бәлеге қалған» деп суреттеледі. Полицейдің синхроны берілгенімен баяндау тәсіліне қарағанда телеарна қылмысты өзі анықтағандай болып тұр. «КТК» материалды YouTube-арнасына «Хиджаб киген қыз зорладың деп миллиондаған ақша бопсалаған» деген атаумен жариялаған.
Жан түршіктіру мен виктимблейминг
Медианы зерттеушілер кісі өлімі, адамның ауыр жаралануы сияқты келеңсіз оқиғаларды хабарлағанда «ешкімге зиян тигізбеу немесе зиянды барынша азайту» қағидасын ұстануды ескертеді. Бұл қағида бірнеше негізгі талаптан тұрады:
аудитория хабарланатын ақпаратқа қаншалықты мұқтаж екенін саралау;
ақпаратты хабарлағанда қандай зиян келуі мүмкін екенін ескеру;
ақпаратта аты аталатындарды, әсіресе зардап шегушілерді құрметтеу, өміріне қауіп, абыройына нұқсан келтіріп алмау;
мәселенің мән-жайын әдеп бойынша баяндау;
адам құндылықтарын, нәсіл, ұлт, дін, жыныс, дене бітімі, басқа да ерекшеліктерін ескеру;
адамдардың жеке өмірі мен жеке басына қатысты ақпаратты жарияламау.
«КТК» 22 шілдеде Шымкентте бір қыз бала теміржолдағы көпірде токқа түсіп, күйіп қалғанын хабарлады. Жүргізуші «Жасөспірім теміржол үстіндегі көпірдегі темір қалқа торға шыққан. Телефонмен видео түсірмек болған кезде аспалы электр сымына жабысып өртене бастаған», — деді.
Бұдан соң куәгер адам токқа түскен кезде көпірдің үсті «салют сияқты атылғанын», «орыс қызын көргенін» айтады. Тілші оған «Шыңғырып жатты ма?» деп сұрақ қояды. Куәгер зардап шегуші «қимылдап жатқанын», «кәдімгідей жанып жатқанын», «ұзынынан жатқанын» айтуға мәжбүр болады.
Куәгердің сөзінен кейін жүргізуші кадр сыртында «Оқиға орнында қыздың жанып кеткен киімінің шүберектері әлі торға жабысып тұр. Тіпті электр сымында қыздың шашы ілініп қалған», — деп хабарлады. Сымға жабысқан шашты көрермен видеодан онсыз да көреді.
«Жасөспірім телефонмен видео түсірмек болған» деп хабарлаған жүргізуші кейін «TikTok-қа видео түсіргісі келді ме, әлде басқа жағдаймен қауіпті орынға көтерілді ме, оны ешкім әлі айта алмайды» дейді, яғни зардап шегушіні жанама айыптайтын әуелгі ақпараты расталмаған. Бірақ материал авторлары бұған аса бас қатырмай, оқушы қалай өртенгенін тәптіштеп, жан түршіктіре баяндауға көшеді.
«Еуразия бірінші арнасы» бұл оқиғаны кадр сыртынан қысқаша ақпарат етіп хабарлауға қимай, сюжет жасауды ұйғарған. Тілші әлгі көпірден стендап жасап, куәгерлердің ақпаратын жеткізді, кадр сыртында «қызды ток ұрған кезде отшашу секілді болғанын», «қатты қиналған дауысы шыққанын», «ешкім көмектесуге беттей алмағанын», «қыздың денесі сүйегіне дейін күйіп кеткенін» айтты. Қыз токқа түскенде оқиға орны «түтіндеп, сасып кеткенін» айтқан куәгердің сөзін берді. Дәрігерлер тілшіге «қыз аман қалған күннің өзінде мүгедек болып қалуы мүмкін екенін» айтыпты. Сөйлеміндегі тавтологиямен, субтитрдегі қатемен бірге тілші электр тогы мен электр энергиясы екі басқа нәрсе екенін де ескермеген, бұл контексте әңгіме электр желісін токтан ажырату туралы еді. Сол себепті «төтеншеліктер келіп, электр энергиясын өшіргеннен кейін ғана күйіп қалған қызды төменге түсірген» деген сөйлем дұрыс емес. Бірақ тілші үшін кәсіби талаптардан гөрі төтенше оқиғаның драмасын күшейткен маңызды болғанға ұқсайды.
«Оқушы қыз не себепті торға көтерілгенін құқық қорғау органдары анықтауға кірісті» деп хабарласа да, телеарна бұл материалды YouTube-ке «TikTok-қа видео түсірмек болған қыз токқа түсті» деген атаумен жариялаған. Осылайша екі телеарна да оқиғаның себебі анықталмай жатып, кінәні зардап шеккен адамның өзіне бұратын (виктимблейминг) қорытынды жасайды.
«Еуразия бірінші арнасы» жаңалықтарының орысша нұсқасында бұл ақпарат басқаша сипатта: «Полиция 15 жастағы оқушының токқа түскеніне қатысты іс қозғады. Қызды суицидке итермелегендер болуы мүмкін».
Дисфемизмдер мен әлеуметтік стигматизация
Ақпарат таратуда этиканы, кәсіби стандарттарды ескермеуді шартты түрде трэш-журналистика деуге болады. Өкінішке қарай, шолуымыз біздегі телеарналардың ішінде «КТК» мен «Еуразия бірінші арнасының» ақпарат бағдарламасында осындай сипаттағы материалдар жиі көрсетілетінін байқатты. Трэш-материалдарға тән белгілер: кез келген төтенше оқиғаны ең жойқын, ең алапат, ең сұмдық жағдай деңгейіне көтере суреттеу; жыныстық қатынас, зорлық-зомбылық, қатыгездік, тағы сондай тақырыптарды бар деталін тәптіштеп, әуестене баяндау; жиіркеніш, өшпенділік сияқты жағымсыз эмоцияны үдететін тілді қолдану; ақпаратты әлеуметтік, моральдық, гендерлік, басқа да стереотиптерге сүйеніп тарату және тағы басқа.
22 шілдеде «КТК» Түркістан облысында бірнеше ауылдың тұрғындары «жезөкшелер ордасына айналды деп жергілікті қонақүйге шүйліккенін» хабарлады. Қысқаша мәні: бір топ адам «қонақүйге жезөкшелер мен мас клиенттер келіп, ауылдың берекетін кетіреді» деп наразы, қонақүй иесі «бұл ондай жер емес» деп ақталып отыр, осы кезге дейін полицияға ешкім шағымданбаған.
Осы материалда секс-қызмет ұсынатын әйелдердің әрекетіне наразы адамдар мен журналист қолданған тіл ерекшелігінің айырмасы болған жоқ. Ақпарат тілі бейтараптықтан ауытқымауды талап ететініне қарамастан жүргізуші де, тілші де дисфемизмдерді (жағымсыз реңк беру үшін немесе экспрессияны күшейту үшін бейтарап сөзді алмастырған неғұрлым тұрпайы балама) оңды-солды қолданған:
Үнемі жеңіл жүрісті сылқымдар мен мастардың у-шуынан шаршаған ауылдықтар қонақүйге ондайларды жолатпасын деген талап қойды.
Расында шылымды бұрқыратқан сылқым саудаласып отыр, бірақ «бұл қонақүйге қатысым жоқ» дейді.
Жиналғандар қонақүй жеңіл жүрістілердің ордасы дегенімен ішке кіргенде жезөкшелерді таба алмадық.
Бұдан да дөрекі лексиканы төл сөзге қалдырған («Демалмай ұра береді, ыңқылдаған дауысы бар, басқасы бар», «Ақымақ емеспін жәлеп сататын, кіреберіске де жазып қойғанмын «Жәлеп жоқ» деп»).
Қолданылған экспрессив сөздер журналист жанжалдасушылардың мүдде-көзқарасына бейтарап емес екенін байқатып қалады. Сөзінде «жезөкшелерді» айыптайтын тараптың ықпалы басым, арагідік сол тарапты қолдайды да:
«Демалыс орны ашылғаннан бері ішіп, шегіп алып жүретіндер көбейген көрінеді. Сондықтан ауылдың берекесін алған қонақүйдің мәселесін шешуге осында жиналды» («берекетін кетірген» деген тіркесті қолданғысы келген болуы керек);
«Ал қонақүй әкімшілігі кім кіріп жатса да, бәрібір сияқты».
Қазіргі медиа үшін «жезөкше» сөзін қолдану да адамдардың белгілі бір тобын стигмалау, теперіш көрсету болар еді. «Ерсі жүріс-тұрыс» пен «ашық-шашық киінуді» айыптауға қарсы салыстырмалы түрде жаңа ұғым (слатшейминг) пайда болғаннан емес, жалпы этика бойынша. Адамдардың секс-қызмет көрсетуді кәсіп ретінде таңдауын жиіркенішті тақырып деп есептеу – стереотип.
Осы репортажда қонақүй қожайынының сөзі сауаттырақ болды: «Біреудің атына кір тақпа. «Жәлеп» дегенің үшін Алланың алдында жауап бересің. Қатты кетпе.» Тағы бір қызығы – видеодан қонақүй елді мекеннің ішінде емес, шетінде, тас жолдың бойында тұрғанын көруге болады. Оны YouTube қолданушылары да жазған.
Бұл қонақүйге қатысты мәселені «Еуразия бірінші арнасы» да көрсетті. Осы екі телеарнаның Шымкенттегі меншікті тілшілері үнемі бірдей тақырыпта репортаж жасайды. Тіпті бір жұмыс материалын пайдаланатындай: видеосы да, интервьюлері де бірдей. Мәтін ғана басқа, «Еуразия бірінші арнасының» тілшісі бұл материалында «түнгі көбелек», «ақшаға арын сататындар» деген тіркесті қолданды.
Балалар құқығын өрескел бұзу мен оларға зиян тигізу
Медиадағы сауатқа қатысты шектен шыққан жайт жол апатынан ауыр жарақат алған оқушы туралы материал дер едік. «КТК» көрсеткен сюжетте «қыз баланың жыныс мүшесі жұлынып кеткені» айтылады, телеарна зардап шегушінің жарақаты туралы жар сала отырып, оның бет-әлпетін бүркемелемеген.
Тілші Аруна Ортай «10 жасар қыздың жарақаты туралы айтуға ауыз бармайды» деп алып, ерекше мәнерімен егжей-тегжейлі баяндайды. Әуелі «КамАЗ» баланың оң аяғын жұлып әкеткенін, дәрігерлер дене мүшесін сол мезетте тігіп бергенін, оқушы бір айда аяғын басып жүрмейтін болса, одан да айырылғалы тұрғанын» айтады. «Бұл қасіреттің бер жағы ғана» екенін ескертеді. Бұдан соң қыз баланың қасында отырған анасын сөйлетеді, ол оқушының жыныс мүшесіне операция жасалғанын айтады. Тілші «жүк көлігі баланың жыныс мүшесін жұлып кеткенін» қайталап, ол «жалғанған түтікше арқылы кіші дәрет сындырып жүргенін» қосады. Онсыз да эмоция туғызатын ақпаратында «сұмдық жағдай» дегенді қолдана кетеді.
«КТК» тағы бір адамның буллинг көруіне үлес қосты деп есептеуге болады. Уақыт өте жарақат жазылуы мүмкін, ал интернеттегі ақпарат қалады. «Жаңа репортер» мұндай ақпарат этикаға қайшы екенін, ниет эмпатия туғызу болғанымен түрлі оқиғадан зардап шеккен балаларға оның салдары тіпті ауыр тиюі мүмкін екенін үнемі жазып келеді. Журналистер келеңсіз оқиғаға душар болған балалардың келешек тағдырын ойлап, олардың бет-әлпетін әрдайым жасыруы керек.
Аудиторияның қайғылы жағдайлар, төтенше оқиғалар мен табу тақырыптарға құмартуы этика мәселесінен аттап кетуге жол бере алмайды. Журналистен мамандығы кез келген ақпаратқа жан-жақты көзқарасты, ешқандай мүдденің жетегінде кетпеуді, адамдарға нұқсан келтірмеуді талап етеді. Сонымен бірге Қазақстан телеарналарындағы күнбе-күнгі жаңалық эфирлері редакциялар медиабілімді арттыруға тиіс екенін көрсетіп отыр. Мысалы, ауа райы туралы мәлімет беретін жүргізушіні («Еуразия бірінші арнасы») сексуал объектіге айналдыру, эфир сайын оған дене бітіміне, киіміне, декольтесіне қатысты китч әзіл айту қазіргі медиастандарттар бойынша хайп та, дәреже де емес, таяздық деп есептелуі мүмкін.
«Құқықтық медиа-орталық» заңгері Гүлмира Біржанова интернеттегі құқықтық қауіпсіздік ережелерін дайындап, «Жаңа репортер» сайтына жариялауға ұсынды. Журналистер, блогерлер, жалпы контент жасайтын адамдар қандай да бір ақпарат жарияламас бұрын заңгер кеңесіне құлақ асса, өзін заң тұрғысынан қорғай алады.
1 ереже
Әлеуметтік желі қолданушыларының кейбірі «профайлымды жабық етсем, кез келген нәрсені жариялауыма болады» деп ойлайды. Алайда олар қателеседі. Интернетте не жарияласаңыз да ашық. Сондықтан блог немесе аккаунтыңыздың құпиялылығын ұмытпаңыз. Кез келген жасырын ақпарат жалпыға мәлім болып жатады. Егер жариялаған ақпаратыңызды заңға қайшы деп таныса, онда сізді жауапкершілікке тартуы мүмкін.
2 ереже
Көпшілік қауымның ұлты, азаматтығы, діні, тілі және тағы басқа ерекшеліктеріне қатысты жалпыға жария мәлімдеме жасамас бұрын мейлінше мұқият әрі абай болыңыз.
3 ереже
Ұлтаралық араздықты қоздыруға, саяси жүйені құлатуға, қақтығыстарға қатысуға, тексерілмеген ақпаратты таратуға үндейтін, яғни бұрыс түсіндірілуі мүмкін хабарландыруларды жариялаудан бас тартыңыз.
4 ереже
Тексерілмеген ақпарат таратпаңыз, өйткені 2014 жылдан бастап ҚР Қылмыстық кодексінде көрінеу жалған ақпарат таратқаны үшін жауапкершілікке тарту бабы енгізілген. Көрінеу жалған ақпарат таратқаны үшін 10 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы қарастырылған. Қандай да бір ақпарат таратпас бұрын дереккөздің сенімділігін тексеріңіз. Дереккөзіне сенбесеңіз, репост жасамай, таратпаған жөн.
5 ереже
Адамның абыройына нұқсан келетін тексерілмеген ақпарат жарияламаңыз.
6 ереже
Интернетте жарияланған контенттің барлығын рұқсатсыз қолдануға бола ма? Бұл — жаңсақ пікір. Мұның барлығы да шығармашылық жұмыстың нәтижесі. Сапасына не сіздің бағалауыңызға қарамастан авторлық құқық объектісі саналады.
7 ереже
Адамның жеке өмірі туралы мәліметті сол адамның рұқсатынсыз ішінара не толықтай жариялау заңды өрескел бұзуға жатады. Мұны есте ұстаңыз.
Пост немесе комментарийіңіз үшін қылмыстық іс қозғаса, не істеу керек?
Егер сізге сотқа дейінгі талап-арыз немесе басқа қолданушы сізді жауапкершілікке тартуды талап ететін шағым түсірсе, онда бұл жөнінде мейлінше көп адамға дереу хабарлауды ұсынамын. Міндетте түрде қоғамдық резонанс тудырыңыз.
Егер интернеттегі жарияланымыңыз үшін қылмыстық іс қозғалса, онда білікті адвокат қажет. Осындай мәселелерге маманданған адвокат болғаны жөн. Ауыр бап болған соң бас бостандықтан айыру қаупі де жоғары.
Филиологиялық сараптама жүргізуге тәуелсіз сарапшыны тарту керек. Даулы сөзді (сөйлемді) тәуелсіз талдау бірінші инстанциядағы соттан кейін де маңызды. Мәселен, Қазақстандағы сот жүйесінің айыптау үкіміне келіспей, халықаралық инстанцияға жүгінгенде сараптама қорытындысы қажет болады.
«40 секунд ережесін» ұмытпаңыз. Сезімтал әрі тексерілмеген ақпаратты жарияламас не бөліспес бұрын 40 секунд аялдап,«басқалардың құқығын бұзып жатқан жоқпын ба» деп ойланыңыз. Заңғы қайшы ақпарат таратып, басыңызды қауіп-қатерге тігіп отырған жоқсыз ба?
Қазақстандағы Internews өкілдігі 2021 жылғы маусымның соңғы күндері Алматыда Зерттеу журналистикасы бойынша офлайн-тренинг өткізді. Зерттеу журналистикасы мектебіне Қазақстанның түкпір-түкпірінен ондаған журналист пен блогер қатысты. «Жаңа репортер» сайты тренинг сессияларынан кәсіби пайдалы материалдар жариялап жатыр. Украиналық медиатренер, зерттеуші-журналист Мария Землянская журналистік зерттеуге дайындықтың маңызды кезеңдері — кабинеттегі және далалық зерттеу жұмысы, ақпаратты жүйелеу мен талдау туралы айтты.
Мария Землянская, медиатренер
Зерттеудің кабинеттегі кезеңі
Журналистік зерттеуде уақыттың 70%-ға жуығы кабинеттегі жұмысқа арналса, қалған 30%-ы кабинеттен тыс өтеді.
Журналист кабинеттегі жұмыс кезеңінде не істейді?
Гипотезасын тұжырымдайды (бір сөйлемге сыятын тұжырымдалған гипотезада мына сұрақтар болады: Нені зерттеймін? Кім кінәлі? Қазіргі жағдайға ықпалы қалай?).
Тақырыптың өміршеңдігін бағамдайды (зерттеу нәтижесі жұмсалатын ресурсты ақтаса, зерттеудің қоғамдық мәні мен масштабы болса, мәселе резонанс туғыза алса, онда өміршең тақырып болып есептеледі).
Далалық жұмысты жоспарлайды.
Ақпарат пен деректерді жинайды (ақпарат тым көп болатынын ұмытпаңыз. Жиналған және өңделген ақпараттың 90%-ы жарияланбай қалуы — қалыпты жағдай, өйткені оқырман/көрермен айсбергтің су бетіндегі бөлігін, яғни ең маңыздысын, ең қызығын ғана көреді)
Ақпаратты талдайды, досье құжатты реттеп, негізгі сұхбатқа дайындалады.
Фактчек жасайды, яғни ақпаратты, деректерді тексереді.
Журналистік зерттеуді жоспарлау үлгісі
ШАМАҢЫЗДЫ ҚАЛАЙ БАҒАЛАЙСЫЗ?
уақыт — барлығы бірдей бізге бағына бермейді. мұны ұмытпаңыз
адамдар — командаңыздың кім екенін және қандай дереккөздеріңіз бар-жоғын түсініңіз
АҚША — зерттеудің бюджетін жоспарлау
Ықтимал қауіп-қатерді қалай бағалаймыз?
Заңдық тұрғыдан төнетін қатер: қылмыстық жауапкершілік, әкімшілік жауапкершілік, азаматтық жауапкершілік. Заңнан тыс қауіп төнуі мүмкін: күш көрсету, бопсалау, психологиялық қысым, digital-қауіпсіздігін бұзу (деректерді жоғалту), атақ-абыройына нұқсан келтіру (беделін түсіру).
Жұмысты жоспарлаудың қажеті не?
Ешнәрсе назардан тыс қалмауы үшін зерттеуді жоспарлап, хаттамасын түзіп отыру қажет. Жоспарлау тақырыпты зерттейтін команданың жұмысын ұйымдастыруға, әрбір журналистің неге жауапты екенін міндеттеп, тақырып бойынша жұмыс істеуге уақыт шегін белгілеуге, дедлайн өтіп кетсе, кім кінәлі екенін анықтауға мүмкіндік береді. Зерттеу жұмысын жоспарлау дегеніміз — жұмыс жоспарын құру, спикерлер мен құжаттар тізімін жасау, хаттама түзу.
Жоспарлаудың негізгі ережесі мынадай: тұрақты талқылау өткізу (күн сайын, апта сайын), команданың әрбір мүшесі Google drive жадындағы ортақ бумада сақталған зерттеу жоспарын көре алады, олардың бәрі ақпаратты жүйелеу, файлдарды жайғастырудың ортақ ережесіне бағынады, ақпаратты бәрі көшіріп алып отырады. Жоспарды Excel-файлда немесе Todoist және тағы басқа сол сияқты сервистерде жасауға болады.
Зерттеудің далалық кезеңі
Журналист кабинетінен шығып, жұмыс істегенде мынадай әдіс-тәсілдерді қолданады:
ашық және жасырын бақылау;
іштей және сырттай бақылау;
эксперимент;
конфликт-сұхбат.
Кабинеттегі кезең қайта басталады!
Содан кейін журналист кабинетіне оралады. Жинаған деректерді талдайды; мәтін жазу / редакциялау / сюжет дайындау; заңдық жағынан сараптама жүргізу; фактчек жасау; мәтін/сюжет жарияланғаннан кейінгі тарату/таныту жұмыстары (әлеуметтік желілерде бөлісу).
Ақпаратты жүйелеудің реті мынадай: мәселенің ауқымын бағалау, гипотезаның шындыққа сәйкестігін анықтап, жеткіліксіз деректерді айқындау ретімен жүргізіледі. Ақпаратты жүйелеуге оқиғаларды қайта құру, оқиғалар картасы (орны), хронологиялық реті (уақыт), оқиға қатысушылары, адамдар/компаниялар байланысы.
ақпаратты жүйелегенде досье жасап, архивті сақтау керек. жылдар өте келе зерттеудің кейіпкерлері мансап жолында көтерілуі мүмкін.
Архивтелетін материалдармен жұмыс ережесі: сенімділігі, жойылып кетуден қорғау, стандарттау, құрылымын бір ретке келтіру (авторы, уақыты, дерек, дереккөзі). Архив ақпаратты сақтайды, сондықтан әлемнің кез келген жерінде жүргенде де архив қолжетімді болуы керек.
Бұл кеңестер офлайн форматта өткен Зерттеу журналистикасы мектебінде медиатренер Мария Землянскаяның дәрісінен жазылып алынды. Зерттеу журналистикасы мектебі MediaCAMP – Орталық Азия бағдарламасы аясында ұйымдастырылды.
Internews қолдауымен Бірыңғай ашық деректер базасы жасалды. Жасаушылары порталды «реестрлер реестрі» деп атайды. Порталда 14 ашық деректер қоры жинақталған. 13-і қазақстандық, 1-і тәжікстандық деректер базасы.
Журналист-фактчекер, «Фактчек Қазақстан» жобасының бас редакторы Павел Банников және медиазаңгер (Internews) Ольга Диденкомен әңгімелесіп, жаңа платформаның мүмкіндіктерін, Қазақстан журналистикасы үшін қандай мән-маңызы бар екенін сұрадық.
«Open Base бірыңғай ашық деректер базасы — журналистік зерттеуді бастауға жақсы құрал»
— Реестрлер реестрін, яғни Бірыңғай ашық деректер базасын жасау идеясы бұған дейін туындап, әбден пісіп-жетілді. Ашық деректер, мемлекеттік сатып алу, республикалық және жергілікті биліктің есептілігі мен ашықтығын зерттеп, талдайтын мамандардың бәріне мұндай бірыңғай платформа қажет еді. Мінеки, Internews және USAID қолдауымен осындай база жасалды. Енді платформада жұмыс істеу машықтарын үйретуді MediaNet Халықаралық журналистика орталығының оқыту бағдарламаларына — Медиамектеп курсы мен Фактчек академиясына енгіземіз. 30 шілдеде Бірыңғай ашық деректер базасының онлайн-презентациясы болады.
Қазір базада барлығы 14 реестр (13-і қазақстандық, 1-і тәжікстандық) бар. Журналистер мен қоғамның көп қызығушылығын тудыратын, жемқорлық көрсеткіші жоғары салаларға қатысты реестрлер жинақталған. Мәселен, Бірыңғай ашық деректер базасы Қаржылық есептілік депозитарийін, мемлекеттік сатып алуды және тағы басқасын қамтиды. Елеулі жаңалық — алғаш рет квазимемлекеттік сатып алу базасы енгізілді. Қазір қолда бар құралдардың ешқайсысы квазимемлекеттік сатып алуға талдау жасамайды. Журналистердің бұл саладан білері әзірге аз және бұған әлі мықтап кірісе қоймады. Квазимемлекеттік сатып алу — зерттеуге, талдау жасауға өте-мөте қызық сала. Болашақта бірыңғай базаға Қырғызстан, Тәжікстан мен Өзбекстанның ашық деректер базасын қосуды жоспарлап отырмыз.
Бірыңғай ашық деректер базасының артықшылығы — түрлі ақпаратты бір платформадан алу, бірегей іздеу және тегін болуы. Платформада күн сайын барлық 14 базаға парсинг (белгілі бір сайттардағы ақпаратты арнайы бағдарламалар арқылы жүйелеп, жинақтау — ред.) жасалады. Түпнұсқа деректер базасы ақауға ұшыраса да платформадағы деректер қолжетімді болады. Бұл — ашық деректерде зерттеу тақырыбы бойынша қандай ақпарат бар екенін білгісі келетін журналистердің журналистік зерттеуді жүргізіп бастауына жақсы құрал. Мәселен, журналист: «Павлодар облысының әкімдігі дәретхана қағазын сатып алуға қанша теңге жұмсайды?» деген сұрақтың жауабын білгісі келсе, онда барлық ақпаратты бір платформадан табады.
Мұндай ақпараттарды түрлі форматта жинақтап ұсынатын деректер базасы баршылық. Алайда бір кемшілігі — барлығы да ақылы, яғни журналист сондай базалардың қызметін пайдаланғанына ақы төлейді. Алғаш тіркелгенде бірнеше тексеруді тегін сұратуға болатын шығар, сосын ақша төлеуге тура келеді. Бір сұраныс ақысы — 1000-1500 теңге. 50-100 компанияның дерегін тексеретін болса, төлейтін сома да айтарлықтай ұлғаяды. Қазақстандағы БАҚ редакцияларының мұны төлеуге шамасы жете бермейді. Сондықтан редакциялар: «Аудиторияға өтетін-өтпейтіні белгісіз зерттеу үшін шығындалып, ақша жұмсаудың қажеті не» деп ойланады. Ал мына тегін платформа арқылы журналистік зерттеуіңізге қажет деректерді жинақтап, толымды ақпарат алуға болады.
Платформа көмегіне сүйеніп, қандай материалдар жасауға болады? Мәселен, Protenge.kz жобасын алайық. Factcheck. kz сайтының «Мемсатып алу жаршысы» айдары, Factcheck.kz пен «За нами уже выехали» YouTube-арнасы редакцияларының мемлекеттік сатып алуды зерттейтін бірлескен жобалары бар. Бюджет шығындарына қатыстының барлығы да ашық болып, есебі берілуі керек. Шын мәнінде бұлай бола бермейді. Мұның барлығы да қоғамдық маңызға ие маңызды материалдар. Журналистика дегеніміз — брифингте айтылғанды жай ғана қайталайтын тотықұс емес. Журналистика дегеніміз — қоғамға пайдасы тиетін, оқырмандарына жаңа ақпарат беретін, оқырманның ақпарат кеңістігін түсінікті әрі ашық ететін сараптау.
Ашық деректерге негізделген зерттеулердің маңызды екенін коронавирус басталғалы медициналық дәрі-дәрмекті, құрал-жабдықты сатып алу және жеткізу саласында не болып жатқанын түсінбей, толымды жауап ала алмаған кезде көрдік.
Бірыңғай ашық деректер базасы — билік іс-әрекетінің ашықтығына қарай жасалған үлкен қадам. Бұл құрал түрлі зерттеулер жүргізуге серпін бермек. Мұндай құралдар зерттеуші-журналистің жұмысын айтарлықтай жеңілдетеді. Ашық деректерге негізделген журналистиканың болашағы зор, өйткені уақыт өткен сайын ашық деректер қоры көбейіп жатыр. Айналамызда не болып жатқанын көбірек біліп, түсініп, соны аудиторияға айтып береміз.
Ольга Диденко, медиазаңгер (Internews):
«Ашық деректер базасынан өзгермеген ақпарат алу мүмкіндігі маңызды»
— Мемлекеттік органдар жұмыс барысында ауқымды деректерді жинайды, сақтайды, өңдейді. Оларда біз туралы, туған-туыстарымыз, мүлкіміз туралы және тағы басқа деректер болады. Демек, мұндай деректер мемлекеттік органның меншігі бола алмайды, сондықтан ашық әрі қолжетімді болуы керек. Әрине, бұған құпия деректер кірмейді. Ашық деректер мемлекеттік органдардың ақпарат жүйелерінде «түкке алғысыз жүк» сияқты жатпай, қоғамға пайда әкеліп, жұмыс істеуі керек. Бәрінің де осы деректерді пайдалана алуы маңызды. Соңғы кездері мемлекеттік органдардың осы деректерді жария етуі және соған қолжетімділікті қамтамасыз етуі қажет екенін түсінетіндер көбейді. Қазақстан ашық деректерді жариялап, қолжетімді етіп жатқаны жақсы-ақ.
Ашық деректерді көптеген мақсатта пайдалануға болады. IT-бизнес түрлі қызық жобалар — мобайл қосымшалар, сайттар және тағы басқа нәрселер жасау үшін ашық деректерге сүйеніп, шешім қабылдайды. Бизнес үшін де маңызы зор: компаниялар ашық деректерге сүйеніп, серіктестері мен контрагенттерінің сенімділігіне көз жеткізеді. Ақпарат тарататын мамандар, журналист, блогер болсын, яғни контент жасайтын адамдардың бәріне ашық деректердің тигізер пайдасы көп. Ашық деректерді ешқандай ақы төлемей, оп-оңай алып, арнайы білім не машықсыз жұмыс істеу мүмкіндігінің болуы маңызды. Ашық деректерді алу оңай, түсінікті, қолжетімді болуы және ең негізгісі — мемлекеттік органдар деректерді бөлісуі маңызды. Өйткені деректерді алу мүмкіндігін жауып тастап, шектеп, анықтама сұратуы және тағы басқалай шектегісі келетіндер болады.
«Ашық деректер базасынан өзгермеген ақпарат алу мүмкіндігі маңызды. Көбіне журналистер қандай да бір ақпарат сұратады, мәселен, «Әлдебір жария тұлғаның не депутаттың меншігінде қанша пәтер бар?» деп сұраныс жіберді делік. Деректер базасына рұқсаты бар мемлекеттік қызметкер жарым-жартылай не бұрыс жауап беруі мүмкін.
Қазақстандағы Бірыңғай ашық деректер базасы Internews қолдауымен жасалған. Мұнда журналистер мен блогерлердің жұмысына қажет негізгі ашық деректер қоры жинақталған. Қандай тақырыптар үнемі талқыланып, қоғам қызығушылығын тудыратынын білеміз. Сондықтан да негізгі дереккөздерін осы сұранысқа қарай жинақтадық. Ашық деректер порталы расымен де ашық болуы маңызды: тіркелмей, ЭЦҚ-сыз, тегін пайдалануға болады. Анықтамалық ақпарат және түпнұсқа материалға сілтеме алу, ақпаратты тексеру, қосымша ақпарат алу өте оңай. Журналистік материалға пайдаланатын ақпараттың сенімді дереккөзі. Журналистер мен блогерлерді, әсіресе, бастауыш журналистерді мұндай мәліметтерді digital-зерттеу, фактчекинг, ақпарат алу және тексеру ісіне қалай қолдануға болатынын үйретпекпіз.
Internews және MediaNet ұйымдары Бірыңғай ашық деректер порталының жұмысына қатысты ұсыныс-ескертпелерді мына эл.поштаға жолдауды сұрайды:factcheck.kz@gmail.com.
Бұл жоба америка халқының АҚШ Халықаралық даму агенттігі (USAID) арқылы көрсеткен көмегімен мүмкін болды және USAID қаржылай қолдауымен Internews жүзеге асыратын MediaCAMP — Орталық Азия бағдарламасы аясында іске асырылып жатыр.
18 шілдеде Сыбайлас жемқорлық пен ұйымдасқан қылмысты зерттеу жөніндегі орталық (OCCRP) Pegasus жобасы материалдарын жариялай бастады. Оған 17 БАҚ-тан 80-нен астам журналист қатысты. Зерттеушілер Pegasus шпион бағдарламасы белсенділердің, саясаткерлердің, бизнесмендер мен журналистердің, тіпті мемлекет басшыларының да ізіне түсуге қолданылғанын анықтады. Бағдарламаны жасаған Израильдің NSO Group компаниясы клиенттерінің қатарында Қазақстан да болуы мүмкін. Біздің онлайн басылымдарымыздың арасында бұл жаңалықты қалыс қалдырмағандар да, елегісі келмегендер де болды.
Ақпаратқа төрт күннен соң Қазақстан билігі атынан алғаш болып Президент әкімшілігі басшысының бірінші орынбасары Дәурен Абаев ресми үн қатты. Осы төрт күн бойы тәуелсіз БАҚ журналистері шенеуніктерден қандай да бір түсінік алуға тырысқан еді. Мысалы, «Азаттық Радиосы» тілшісі мемлекет органдарынан телефоны тыңдалғандарға қатысты ақпарат алу мүмкін болмағанын егжей-тегжейлі жазды. Үкіметтің баспасөз хатшысы «бұл жағдай жөнінде түсінік беру, оған назар аударту орынсыз» екенін айтқан.
Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің және Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінің өкілдері де журналиске ешқандай жауап бере алмаған. Абаевтың телеарна эфирінен айтқан түсініктемесінен кейін HOLA News редакциясының сауалына жауап ретінде Ішкі істер министрлігі ведомствода шпион бағдарламаның қолданылуы туралы мәлімет жоқ екенін хабарлады. Мемлекеттік күзет қызметі «ҚазТАГ-тың» сауалына бір аптадан соң «БАҚ-та жарияланып жатқаннан басқа ақпарат жоқ» деп жауап жолдаған.
Президент әкімшілігі басшысының бірінші орынбасары мемлекеттік телеарна эфирінен түсінік бергеннен кейін ақпарат құралдары Pegasus-қа қатысты мәлімет туралы еркін жаза бастады. «ҚазАқпарат» агенттігі де 22 шілдеде бұл атышулы оқиғаны бірінші рет хабарлады. Мәтіннің екінші сөйлемінде жуырда Pegasus тыңшылық бағдарламасы арқылы телефоны тыңдалған адамдардың тізімін жарияланғанын еске салып, Дәурен Абаевтың «Хабар» телеарнасындағы «Ашық диалог» бағдарламасында айтқан сөзін берген. Хабарламада OCCRP жария еткен адамдардың аты аталмайды.
Дегенмен танымал онлайн басылымдар ресми мәлімет болмаған төрт күн ішінде де бұл туралы жылдам хабарлаудың амалын тапты. Tengrinews.kz редакциясы ақпарат көзінің өзіне емес, Deutsche Welle-ге сілтеме жасап хабарлаған материалын «Дүниежүзі жаңалықтары» айдарына орналастырыпты, онда Қазақстан туралы айтылмайды, енді бір басылымда ол ақпаратты «Өмір салты» айдарынан оқуға болады. Қазақстандағы Forbes болса, Pegasus-қа қатысты жанжалды шетел баспасөзіне жасалған шолуда «Новая газета» жариялаған мақалаға сілтеме бере отырып, үш сөйлеммен атап өткен.
Zakon.kz түпкі ақпарат көзі ретінде Euronews сюжетін пайдаланған, бірақ мемлекет телефон әңгімесін тыңдайтын бағдарламаны өз азаматтарына қолданғаны ықтимал екенін атамаған. Қасым-Жомарт Тоқаевқа Pegasus қолданылуы мүмкін екені туралы ақпарат тараған 20 шілде күні бұл сайт тек президент Құрбан айтқа орай онлайн құрбан шалғанын хабарлаған еді. Есесіне Қазақстанның басқа интернет-ресурстары тыңшылар заңсыз аңдыған болуы мүмкін Франция президенті Эмманюэль Макронның жайына көбірек көңіл бөлді.
Ауқымды ребрендинг жасалған «Экспресс К» редакциясы негізгі ақпаратты мүлдем басқа бағытқа өзгертті. 22 шілдеде сайтта «За Токаевым следили зарубежные хакеры. Правда или фейк?» деп аталатын материал жарияланды. Дегенмен мұнда автор ешқандай фактчекинг жасамайды, аптаның негізгі жаңалығы туралы Қазақстан интернет қауымдастығының президенті Шавқат Сабыровтың пікірін берген. Спикер «хакерлер Қазақстан президентін айрықша назарға алғанын» айтқанымен олар қандай да бір эксклюзив ақпарат тапқанына күмән келтіреді. Маман жария болған зерттеуде тыңшылықты сыртқы жау емес, Қазақстан мемлекетінің өзі ұйымдастырғаны меңзелгенін айтпайды.
Медиаресурстардың бір бөлігі мәселені әбден дұрыс түсінген: мысалы, masa.media журналистері Қазақстанда мемлекет органдары қандай жағдайда азаматтардың телефонын тыңдай алатыны туралы мақала жариялады. Тергеу сотының немесе прокурордың санкциясымен мұндай құқықты жеті орган пайдалана алады. Ұялы байланыс операторлары абонентінің телефоны тыңдалатынынан бейхабар болады, жеке әңгімесі заңсыз тыңдалғанын білсе, азамат сотқа шағымдануға құқылы.
ProTenge жобасы үшін Pegasus-қа қатысты оқиға аудиторияға ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитетінің «жабық бюджеті» туралы мәлімет беруге себеп болды. Авторлар 2021 жылы ведомствоның бюджеті 350 миллиард теңгеден астам қаржы болғанын жазды, бұл сома ІІМ-дікіне қарағанда екі есе, еліміздің сыбайлас жемқорлықпен күресуге бөлетін қаржысынан 50 есе көп. Оның үстіне, Қазақстан азаматтары ҰҚК бұл қаржыны қаншалықты тиімді жұмсап жатқанын жалпылама болса да біле алмайды.
Журналист Асылбек Бисенбаев Orda.kz-те биліктегі саяси партия Қазақстандағы заңсыз тыңшылықты тексеруге парламенттік бастама көтеруі қажет екенін жазды. «Тиісті комиссия баяндама әзірлеуі керек, оны депутаттар талқылауға тиіс. Оның қорытындысы бойынша шенеуніктер мен журналистердің телефонмен сөйлескен әңгімесін тыңдауға тыңшылық ұйымдастырғандар жазалануы керек және келешекте ондай жағдайға жол бермеу амалдары жасалуы керек», – деген автордың пікірінше, «президент демократизацияны қолдайтынын ісімен дәлелдегені дұрыс». Қазақстандағы The Village басылымына пікірін айтқан саясаттанушы Виктор Ковтуновский де: «Тоқаев заңсыз тыңшылыққа қатысы бар адамдарды жазаламаса, мемлекет басшысы ретінде беделінен біржола айырылады» , – деп мәлімдеді.
Басылымдардың Pegasus-қа түрліше анықтама бергеніне де назар аударуға болады: медианың бірқатары оны «шпиондардың озық бағдарламасы» десе, бірі «вирус бағдарлама» деп сыпайы атаған. Тақырыптардың кейбірінен бұл оқиғадан хабарсыз оқырман ақыры ештеңе түсінбеуі мүмкін: «Телефоны президента и премьер-министра РК обнаружены в списке Pegasus».
Интернеттегі басылымдардың бір тобы шпионаж құрығына іліккен журналистер Серікжан Мәулетбай мен Бигелді Ғабдуллиннің, құқық қорғаушы Бақытжан Төреғожинаның пікірін жариялады. «Азаттық Радиосы» телефонын тыңдауға Қазақстан билігі тапсырыс беруі мүмкін француз белсендісі Квентин Гийменмен сұхбаттасқан. Ол құқық қорғау органдарына шағымданғалы отырғанын және тыңшылыққа себеп болуы мүмкін жайт – Мұхтар Әблязовпен байланысы қандай екенін айтып берді.
Әзірше Pegasus тізімінен кейін анықталған саясаткерлер мен басқа да азаматтардан ешбір ақпарат құралы пікір ала алмады. Бірақ БАҚ-тың бір тобы еш дәлелсіз-ақ шпион бағдарлама тұңғыш президент туралы да ақпарат жинауы мүмкін екенін жазды. Беймәлім автор Pegasus-қа жеке құрылымдар немесе өзінің құпия агенттерін бақыламақ болған ҰҚК тапсырыс беруі ықтимал деп топшылайды.
Мейнстрим ақпарат құралдары конспирологияны тысқары қалдыра отырып, мәселенің техникалық жағына айтарлықтай көңіл бөлді. Vласть интернет журналы Pegasus телефондарға қалай орнатылатыны және оның бар-жоғын мамандар қалай анықтайтыны туралы OCCRP-дің мәліметін жария етті. KZ.MEDIA былтыр First Look Media командасы жариялаған материалды оқырманға ұсынуды ұйғарған, онда осы тыңшылық бағдарламадан қорғану амалдары баяндалады. «Sputnik Қазақстан» порталы Қазақстанның Кибершабуылдарды талдау мен тексеру орталығының басшысы Олжас Сатиевтен 10 минуттық сұхбат алды. IT маманы елдің қарапайым азаматтарының Pegasus-тан қауіптенуіне негіз жоқ екенін айтты, оның орнына адамдар күдікті сілтемелерді ашудан аулақ болып, гаджет бағдарламаларын тұрақты жаңартып жүргені абзал.
Тыңшылыққа қатысты жанжалдың құқықтық және саяси аспектілері әзірше кең талқылана қойған жоқ — мемлекеттік органдар, әлбетте, жедел жауап берудің орнына қағазбастылықты артық көріп отыр. Журналистер шенеуніктердің ресми сауалға жауап беретін күнін күтіп жүр. Сол себепті Қазақстан азаматтары жергілікті БАҚ-тың арқасында жылдың айтулы халықаралық зерттеуінен хабардар болып жатыр деуге келмейді. Біздің халық үшін кибершпионаж — ел өмірінен алыс, дүниежүзіндегі мәселе. «Макронның жағдайын қайтейік» деп қарауы мүмкін.
«Қазақстаның медиа желісі / KazMediaNetwork» қоғамдық бірлестігі Медианың өзін-өзі реттеу жөніндегі қоғамдық комитеті құрамына енуге арналған он күндік дауыс беруді қорытындылады. Қазақстанда тұңғыш рет құрылған ұйым медианың кәсіби диалог алаңына айналуы тиіс. Мұндай институт әлемнің көптеген елінде бар.
Комитет міндеті — кәсіби көзқарас, медиа саласындағы этикаға қатысты кейстерді талдау. Әлемдік тәжірибеде өзін-өзі реттеу редакция еркіндігін сақтауға көмектесіп, қатаң заңнамалық реттеу қажеттілігін азайтады.
Дауыс беру 13-шілдеде басталып, 22-шілде, сағат 24.00-де аяқталды. Дауыс беруге барлығы 17 кандидат ұсынылды. Оларға 254 адам дауыс берді. Қоғамдық комитет құрамына 9 адам кірді.
Ашық дауыс беру нәтижесінде басым дауысты «Ұлан» газеті бас редакторының орынбасары Жұлдыз Әбділдә, «Новое телевидение» телеарнасы мен «Жаңа FМ» радиосының бас редакторы Руслан Никонович, медиапродюсер және тренер Ержан Сүлейменов, Ш. Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» қазақ мәдени орталығының қоғаммен байланыс бөлімі басшысы Мейрамхан Жапек, SDU аға оқытушысы, медиа зерттеуші Оразай Қыдырбаев, «Время» газетінің күнделікті шығарылымы редакторының орынбасары Руслан Бахтигареев, «Құқықтық медиа-орталық» директоры Диана Окремова, авторлық құқық жөніндегі сарапшы Темірлан Төлегенов, ақпараттық дауларды шешуде тәжірибесі бар отставкадағы судья Бағлан Мақұлбеков жинады.
Дауыс берудің нәтижесі 2021 жылығ 23-шілдеде ZOOM-дағы онлайн-конференцияда жарияланды. Бұған қазақстандық журналистер, редакторлар, журналистика факультетінің оқытушылары, медиасыншылар, медиамамандар қатысты.
«Осы құрамды құттықтаймыз! Жуырда ZOOM-да жалпы кездесу өткізіп, алдағы жұмысты талқылаймыз. mediaprinciples.kz сайтында қоғамдық комитет мүшелерінің Этикаға қатысты істерден бөлек, көпшілікті медианың негізгі принциптері туралы хабардар етуді жалғастырамыз. Университеттерге этикалық нормалардың негізін білетін жас мамандар мен журналистерді даярлауға көмектесеміз», — деді Kazmedianetwork ұйымының атқарушы директоры Бақтыгүл Бурбаева.
Конференцияға қатысушылар пандемия кезінде балалар мен жасөспірімдер арасында мультимедиа құралдарына қызығушылық артқанын атап өтті. Жұмыс істейтін журналистерге ғана емес, болашақ мамандығын таңдап жүргендерге де назар аудару керек екені жөнінде ұсыныс айтылды.
Жазушы, журналист, «Дружные ребята» балалар газетінің редакторы Ольга Гумирова «балалар медиасауаттылықты мектеп қабырғасынан бастап меңгеруі керек« деді.
— «Дружные ребята» редакциясынан журналистиканың мықты жұлдыздары шықты. Бізде, 9-10 сынып оқитын балалар қаламақы алды. 90-жылдары бұл да отбасына жақсы көмек еді. Қазір бұған шамамыз жете бермейді, бірақ әлі де талантты балалармен жұмыс істеп жүрміз. Олар журналист болу жоспары бар екенін айтып, хат жазады. Ерте қадам жасайды және қадамдары сәтті болады», — дейді Ольга Гумирова.
«Мұның барлығы да маңызды мәселелер. Медиасыншы тәжірибеме сүйене отырып айтарым, медиаэтиканы дәріптеу қажет екенін түсінемін және сіздерді әрдайым қолдаймын», — деді медиатренер Риза Исаева.
Дауыс беру нәтижесі мынадай болды:
ҮЕҰ бюллетеньдері бойынша
Диана Окремова — 132 дауыс
Темірлан Төлегенов — 76 дауыс
Бағлан Мақұлбеков — 32 дауыс
Ольга Чебакова — 14 дауыс
(Барлығы 254 дауыс)
«Медиа» бюллетеньдері бойынша
Жұлдыз Әбділда — 42 дауыс
Руслан Никонович — 38 дауыс
Ержан Сүлейменов — 29 дауыс
Мейрамхан Жапек — 26 дауыс
Оразай Қыдырбаев — 23 дауыс
Руслан Бахтигареев — 22 дауыс
Ербол Азанбек — 19 дауыс
Әбдіхалық Олжас — 15 дауыс
Канат Сахария — 15 дауыс
Ирина Тетерина — 11 дауыс
Светлана Офицерова — 7 дауыс
Азамат Ахметов — 4 дауыс
Риза Исаев — 3 дауыс
(Барлығы 254 дауыс)
Оларға Семей, Өскемен, Павлодар, Петропавл, Ақтөбе, Көкшетау, Орал, Атырау, Ақтау, Қызылорда, Түркістан, Шымкент, Тараз, Алматы, Талдықорған, Нұр-Сұлтан қалаларының тұрғындары дауыс берді.
Дауыс берген 254 адам кім?
Қазақстандағы 98 медиадан 153 журналист пен редактор
27 фрилансер
уақытша жұмыс істемейтін 11 әріптес
2 SMM маманы
медиа саласындағы қоғамдық ұйымдардың 11 өкілі
мемлекеттік органдардың баспасөз қызметінен 13 өкіл, 1 әскери, 1 мұғалім, 1 балабақша тәрбиешісі, лауазымын анық жазбаған 1 мемлекеттік қызметкер.
13 медиасарапшы, медиатренер және коммуникация маманы
Қазақ тіліндегі ақпаратты тұтынатын көрермен телеарна жаңалықтарын кешкі уақытта көреді, әсіресе «КТК» телеарнасы жаңалықтарының көрермені көп. 2021 жылғы қаңтар-маусым аралығындағы рейтингіге* қарасақ, ақпарат бағдарламаларының алғашқы үштігіне «КТК, «Еуразия бірінші арнасы» және QAZAQSTAN ұлттық телеарнасының жаңалықтары кіреді.
«КТК» телеарнасының қазақша жаңалықтары (1,9**) дүйсенбі-жұма күндері прайм-тайм уақытта, яғни 19.30-20.00 аралығында эфирге шығады, 04.00-те және 07.00-де қайталанады. Телеарнаның көрермен саны «Кешкі жаңалықтар» кезінде артады. Кешкісін жаңалықты 18 жастан асқан, табыс деңгейі орташа әйелдер, ал 07.00-дегі қайталауды 18 жастан асқан, табыс деңгейі орташа ерлер мен әйелдер көп көреді екен.
Жарты сағаттық эфир негізінен коронавирусқа қатысты ахуалды баяндайтын дәстүрлі сюжеттермен бірге қылмыс оқиғалары мен аймақ жаңалықтарына толы. Телеарна жаңалықтары көрерменінің көптігі мен рейтингіде бірінші орынды иеленуі де осы себептен болар.
Мәселен, 27шілдедегі шығарылымда өңірлердегі жергілікті атқарушы билік жұмысын сынайтын бес жаңалық пен қылмыс оқиғалары туралы төрт сюжет болды.
«Еуразия бірінші арнасының» жаңалықтар бағдарламасы — «Басты жаңалықтар» (1,7**) 18.30-да көрсетіледі, 02.50-де қайталанады.Негізгі эфир көрермені — 18 жастан асқан, табыс деңгейі орташа әйелдер. Түнгі қайталауды 18 жастан асқан, табыс деңгейі орташа не ортадан төмен әйелдер көреді.
Бұл арна жаңалықтарында да өңірлердегі жағдайды хабарлайтын және қылмыс туралы сюжеттер бар.27шілдедегі шығарылымда арна тілшілері жантүршігерлік жол апатынан 10 жасар қыздың «жыныс мүшесі жұлынып кеткенін» егжей-тегжейлі баяндайды. Бірақ «КТК» телеарнасымен салыстырғанда президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың Ақмола облысына жұмыс сапарын, Токио Олимпиадасы туралы айтуды ұмытпады. Бағдарламаның соңғы бес минуты ауа райы болжамына арналады.
QAZAQSTAN телеарнасы Aqparat бағдарламасының (1,1**) негізгі шығарылымын сағат 20.00-де көрсетіп, 03.00-те және 06.00-да қайталайды. Таңертең қайталанатын жаңалықтардың негізгі көрермені — 10 жастан асқан, табысы орташа ер адамдар (бірлесіп қарау). Ал күндіз жән түнде 10 жастан асқан, табысы орташа әйелдер (бірлесіп қарау) көреді.
Жаңалықтарда ресми хабар көп. 27шілдедегі шығарылым мемлекет басшысының Ақмола облысына сапарынан басталды, сюжет ұзақтығы 6 минут болды. Бағдарлама соңында Олимпиада жаңалықтары, көбіне Қазақстан спортшыларының жетістігі хабарланды.
Бір қызығы– қалалық телеарна ретінде құрылған ALMATY TV (0,21**) телеарнасының жаңалықтары рейтингіде «Хабар» телеарнасынан жоғары тұр. ALMATY TV 2016 жылы ғана бүкіл республика аумағына хабар тарата бастады.
Арнаның жаңалықтар шығарылымдары күндізгі, прайм-тайм және түнгі уақытта көрсетіледі. Күндізгі аудиториясы (15.00) 10 жастан асқан, табысы орташа ерлер (бірлесіп қарау) болса, кешкісін (19.00) — 30 жастан асқан, табысы орташа әйелдер, түнде 10 жастан асқан, тұрмыс жағдайы орташа әйелдер көреді екен. Неге екені белгісіз, телеарнаның YouTube арнасында жаңалықтардың шығарылымы жоқ, бірақ 25шілдеде өткен ауыл әкімдерін сайлау туралы арнайы шығарылымы бар.
«Хабар 24» (0,20**) телеарнасының қазақша жаңалықтары күні бойы көрсетіледі. Әсіресе, таңертең, түстен кейін және кешкі прайм-таймда көрсетілетін шығарылымдарына сұраныс жоғары. Таңғы 7-дегі эфирін 30 жастан асқан, табысы орташа ер адамдар қараса, 09.00-дағы жаңалықтарды 18 жастан асқан, табысы орташа әйелдер көреді. Ал 13.00-де 10 жастан асқан, табысы орташа әйелдер (бірлесіп қарау), 15.00-де 18 жастан асқан, табысы орташа әйелдер көреді екен. Түнгі жаңалықтарының негізгі көрермені — 30 жастан асқан, табысы орташа ер адамдар.
Телеарна жаңалықтарының құрылымы біршама қисынсыз. Мәселен, 28шілде, сағат 11.00-де шыққан жаңалықтар дайджесінде вакцинация туралы сюжет көрсетіліп, бірден шетелдегі төтенше жағдайларға ойысты. Содан кейін іскерлік жаңалықтарына ұласып, кейін Маңғыстау облысындағы шаруа қожалықтарының проблемасын баяндаған сюжет берілді, бұдан соң вакцина тақырыбына қайта ауысып, АҚШ пен Еуропада вакцинация қалай жүріп жатқанын айтып берді.
«Мир» арнасының қазақ тіліндегі жаңалықтары (0,20**) тек таңғы уақытта көрсетіледі екен. Әйткенменрейтингіде «Хабар 24» телеарнасымен бір қатарда тұр. Арна жаңалықтарының көрермені — 18 жастан асқан, табысы орташа ерлер мен әйелдер.
Телеарнаның Қазақстандағы филиалы сайтынан жаңалықтар шығарылымын табу қиын. YouTube-тегі арнасынан тек жеке сюжеттерді көруге болады. Онда тек Қазақстан туралы маңызды жаңалықтар жарияланады.
«СТВ» арнасының (0,06**) қазақша жаңалықтары «Тәулік тынысы» деп аталады. 21.30-да эфирге шығады. Таңғы уақытта 10 жастан асқан, табысы орташа ерлер мен әйелдер (бірлескен қарау) қараса, кешкі прайм-таймда 10 жастан асқан, табысы орташа әйелдер (бірлескен қарау) көреді екен.
Телеарнаның жаңалықтарында эксклюзив жоқ. 27шілдедегі жаңалықтар топтамасы президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың Ақмола облысына сапарынан басталып, Алматы облысындағы ауылды көркейту туралы сюжетке, шетел жаңалықтарына, мысалы, Үндістандағы су тасқыны туралы хабарға ұласты. Токио Олимпиадасы туралы айдарда спортшылар арасында COVID-19 таралып жатқаны хабарланды.
Рейтингідегі соңғы орын ATAMEKEN BUSINESS (0,03**) телеарнасының қазақша жаңалықтарына тиесілі. Негізгі шығарылымы сағат 20.00-де Live режимінде көрсетіледі. Бұдан кейін сағат 00.00-де, 03.00-те, 06.00-да және ертеңіне 13.00-де қайталанады. Күндізгі жаңалықтарды негізінен 10 жастан асқан табысы орташа ер адамдар (бірлесіп қарау), қайталауды 18 жастан асқан, табысы орташа ер адамдар, прайм-таймда 18 жастан асқан, табысы орташа ер адамдар, түнде 10 жастан асқан, табысы орташа ер адамдар көреді.
28шілдедегі күндізгі шығарылым мектеп формасының бағасы, оларды өндірушілер мен сатушылар, «Дипломмен ауылға» бағдарламасы бойынша ауылға барған жас мамандар проблемасын көрсететін сюжеттен басталды. Тілшілер ерекше стартап туралы да айтты. Әр сюжеттің хронометражы әдеттегітелеарна жаңалықтарынан ұзағырақ – 6-7 минут. Алайда ақпараттың тиянақты, жан—жақты көзқарас бойынша ұсынылуы мен сапалы кадрлар көрерменін зеріктірмейді, сюжет ұзақтығы байқала бермейді. Телеарна жаңалықтарының рейтинг соңына түсуін негізгі контенті іскерлік аудиторияға бағытталғанынан деп түсіндіруге болады.
Осылайша 2021 жылғы қаңтар-маусымда «КТК» телеарнасы қазақша жаңалықтарының көрермені көп болды. Бір қызық жайт — кешкі жаңалықтарды көбіне-көп әйелдер, ал таңғы жаңалықтарды ерлер көреді екен.
* Мақала International Media Servicе медиаселлерінің Kantar телевизиялық өлшеміне негізделген сұрыптауына сүйеніп дайындалды.
** Рейтинг — теледидары бар ел тұрғындарының жалпы санынан пайызбен көрсетілген бағдарламаның әлеуетті аудиториясына сүйеніп жасалған. Жарнама берушілер үшін принципті маңызы бар.
