Домой Блог Страница 44

«Нұр-Сұлтан резеңке емес». 7-13 қазан қорытынды ТВ-бағдарламаларына шолу

Жәнібек Нұрыш
-
0
«Нұр-Сұлтан резеңке емес». 7-13 қазан қорытынды ТВ-бағдарламаларына шолу

Осы аптаның ең басты ньюсмейкерлерінің бірі – вице-премьер Бердібек Сапарбаев болды. Оның «Нур-Султан не резиновой» дегені апта дәйексөзіне айналды. Қазақстандық телеарналар оның сол сөзін назарға алып, астананың алуан-алуан мәселесіне түрлі сюжеттер түсірді. Бір телеарна ішкі көші-қонға назар аударса, ендібірі жемқорлық пен ЛРТ құрылысын қозғады, ал тағы бір телеарна қоқысты сөз етті. Қазақстанның түкпір-түкпірінде тұратын халықтың Нұр-Сұлтанда не болып жатқаны жөнінде танымы кеңейіп-ақ қалды.

«Атыраулық дәрігерлер ісі» де басылар емес. «Мемлекеттік» телеарналар қоғамның дәрігерлерге бағытталған ашу-ызасын басуға барын салып бақты. Сонымен шолуымызда КТК, «Еуразия бірінші арнасы», «Хабар» және QAZAQSTAN телеарналарының апталық қорытынды ақпараттық бағдарламаларын қамтыдық.

«Большие новости», КТК
Өткен аптадағыдай сияқты, бұл аптаның да басты тақырыбы – Атыраудағы перинаталды орталықта болған шақалақ өлімі. Материал авторлары көрерменге статистикалық деректерді таныстырды: соңғы үш жылда осы перинаталды орталықта дүниеге келген 432 сәби шетінепті, 45,5 мың сәби үйіне шығарылған. Мұның барлығы да ресми деректер. Кенеттен журналист: Бас дәрігер Қуаныш Нысанбаев ұрлаған миллиондар, оның сәбиді мұздату камерасына қалдыруды бұйырғаны» деп айтып салады. Еске салайық, дәрігер «пара алды» деген күдікке ілінген, бірақ әлі соты болмады, бірақ оны сюжетте «ұры» деп атады.
Тұтастай алғанда, сюжет мейлінше толыққанды жасалған әрі тепе-теңдік сақталыпты. Қайтыс болған сәбидің әжесін сөйлеткен, ауруханадағы қызметінен кеткелі жатқан дәрігерлердің бірінен пікір алған. БАҚ бетіндегі шудан кейін сол перинаталды орталықтың дәрігерлеріне қылмыскер ретінде қарау белең алыпты. Осында сәтті босанып, аяғын бауырына алғанын айтатын жас аналардың да пікірі бар. Мәслихат депутатының «бұл ауруханадан басқа да ауруханаларда мәселе көп екенін, ауруханалар миллиондаған қаржыны ауланы абаттандыру мен PR-ға жұмсайтынын, бірақ аурухана ауласын аралау барысында ешбір гүл көрмегенін айтқан» пікірі де жүр. Бұған қатысты ҚР Денсаулық сақтау министрлігі не ойлайтыны сюжетте айтылмапты.

ЛРТ туралы материалда бэкграунд жоқ. ЛРТ дегеніміз не? Қайдан әкелінген, қайда салып жатыр? Бұ жағы түсініксіз. Журналистер «қалың көрермен ЛРТ тақырыбымен етене таныс, бар жаңалықтан хабардар» деп ойласа керек. Сонымен ЛРТ туралы хабар дайындауға Тоқаевтың осы мәселені тездетіп шешуді талап еткен мәлімдемесі себеп болыпты. Мәселе – айқын, құрылыс барысында қаржы жымқырылған. ЛРТ құрылысы қай әкімнің кезінде қалай жүргізілгенін студияда айтты. Кейбір шенеуніктердің (аты-жөндері айтылмады) елден сыртқа шығуына тыйым салынған. Сюжетте президенттің мәлімдемесінен басқа жаңа дерек жоқ.

«Нұр-Сұлтан резеңке емес» екені туралы сюжет. Материал авторлары елордағы көшіп келген бірнеше адамның профайлын жасапты. Кейбірінің хикаясы сәтті аяқталады, ендібірінің оқиғасы айтарлықтай жақсы бітпейді. Десе де шенеуніктердің ауылдарды дамытуға қатысты арнайы бағдарламаларды енгізіп жатқанын айтып өтті. Олар ішкі көші-қонды қалай бәсеңдетуге болатынын да анықтапты. Десе де сюжетте ішкі миграцияның не жаман, не жақсы екенін біле алмадық. Нақты мысалдар, мәселен 100 000 адам көшіп келсе, онда 20 мектеп, 30 аурухана, 40 балабақша және тағы басқасы қажет екенін айтуға болар еді. Жалпылама айтқанда, түсініксіз сюжет.

«Больше деталей» айдары жақсы әрі толыққанды жасалған. Мұнда көпбалалы отбасыларға арналған жаңа жәрдемақылар, тек көпбалалы отбасыларға ғана емес, сонымен қатар басқасына да бұл жәрдемақылар берілетінін айтты. Ешкімге алақан алақан жаймай, мемлекеттен көмек сұрамай-ақ балаларын асырап отырған көпбалалы ана – қызық кейіпкер. Ол әйелдің көпбалалы болуы – өз таңдауы әрі бақыланатын іс деп біледі. Сондықтан да мүмкіндігі шектеулі адамдарға көмектесу қажет деп есептейі.
Электронды темекілер туралы сюжет те жақсы, жан-жақты әрі толыққанды жасалыпты. Алып-қосар дәнемесі жоқ сюжет болыпты.

«Аналитика», «Еуразия бірінші арнасы»
Бағдарламаның бірінші материалының құрылымы нашар әрі олпы-солпы шықты. Жалпы тақырыбы — «экстремизм». Ақпараттық түрткісі де түсінікті: Қазақстанда ойын-сауық-сауда орталығында теракт жасап, сосын Сирияға қашып кетпек болған адамды соттады. Сол сәтте Түркіменстанда ТМД елдері басшыларының саммиті өтіп, сонда қауіпсіздік пен тыныштықты талқылады. Түркия «Бейбітшілік қайнары» операциясын бастады. Сосын тағы саммит тақырыбына ойысады. Кейін жүргізуші балаларға «секіріп», экстремизмнен көбіне көп балалар жапа шегеді, бұған Сириядағы қазақстандықтарды елге қайтарған «Жусан» гуманитарлық операциясын еске алсақ жеткілікті, деп айтады. Мән-мақсаты – түсініксіз. Президент қатысуымен өткен саммит туралы айтқысы келіп, бірақ тікелей айта алмады ма? Президент туралы да, президент туралы емес те сияқты? Мән-мағынасы неде? Экстремизм өршіп жатыр ма? Әлде, онымен күрес тиімді жүргізіліп жатыр ма? Теракт жасамақ болған қазақстандық туралы да түсініксіз тұстары баршылық. Оны қалай тапты? Ол шыққаннан кейін не болады? Онымен түрмеде жұмыс жүргізе ма? Сегіз минуттық материалда жауаптан гөрі туындаған сұрақ көбейді.

Жемқорлық туралы сюжетте қызық стендап бар. Тілші жемқорлық рейтингісі туралы айта келіп, «Егер осы рейтингтегі орынды альтернатив жолдармен өзгерту мүмкін болса, онда бұл былай болар еді» деп, «он мың теңгелік ақшаны объективке тақайды».


Материалда барлық саланы жемқорлық жайлағаны айтылады. Әйткенмен, «екінші тарап» туралы ештеңе айтылмады. Мәселен, біздегі заңнамалар орындаудан гөрі, «беріп» шешуге құрылғанын, біздегі жалақы мөлшері «алмасаң – күн көре алмайсың» көлемінде екенін ешкім де айтпады.
Есесіне, киберқылмыс туралы тәп-тәуір сюжет жасалыпты. Басталуы да қызық. Балықшыдан «Көп балық ұстаудың құпиясы неде?» деп сұрайды, сонда ол: «Алдымен балықты қоректендіру қажет» деп жауап береді. Осылайша, журналист киберфишинг туралы әңгімелеуге ойысады. Сюжетте сарапшылар көп, тіпті көшеде эксперимент те жасайды: адамдарға фейк сайттардың қағазға басылған нұсқасын көрсетіп, осы сайттарға өз жеке бас мәліметтерін енгізер ме едіңіз, деп сұрайды. Өз қауіпсіздігін қамтамасыз ету туралы да кеңестер береді. Нағыз балықшылар материалда бастан-аяқ көрінеді. Мысалы, балықшы шабақты ұстап алып, қайта жібереді. Шабақ өсіп, үлкен балыққа айналуы қажет. Осы мысалдан кейін тілші киберфишерлердің мұндай адамгершілікке бара бермейтінін айтады. Бір кемшін тұсы, киберфишинг не кибершабуылдан жапа шеккен адамдарды көрсетпеді, көрсеткенде сюжеттің сәні кіретін еді.

«Аналитика» бағдарламасы да ЛРТ туралы сюжет түсіріпті. Тек ЛРТ-мен тоқталмай, тақырыпқа дендеп, алданған үлескерлердің де мәселесін қосқан. Ішкі көші-қон тақырыбын да осында енгізіп, мұның неліктен жаман екенін деректер және сандар негізінде түсіндірді.

«7 күн», «Хабар»
Кенеттен бағдарлама «Тоқаевтың бұл аптада қайда барғанынан емес», керісінше Атыраудағы төтенше оқиғадан басталды. Дәрігерлер президентке хат жазған. Жүргізуші кіріспе сөзінде дәрігерлердің оң имиджін қалыптастыра сөйлейді: олар адам өмірін сақтап қалады, ота жасайды, орган алмастырады, көмектеседі. Барлық дәрігерді қанішер жауыздар әскері ретінде көрмеуге шақырады. Маңызды нәрселерді ешбір пафоссыз қарапайым сөзбен жеткізеді.
Бірақ, барлық пафос сюжет мәтініне кетіпті: «Атыраудағы перзентханада туған шақалақтың өлімі көпшілікке жария болып, жергілікті медқызметкерлерді айыптау шегіне жеткізді» дейді. Сюжет мақсаты дәрігерлерді айыптай беруге болмайтынына арналған. Қызметінен кетпек болып жатқан дәрігерлерден пікір алып, мәтінде «қоғамдық пікір өз үкімін шығарып қойды» деп айтады, психолог сөзінде «қоғамның сенімсіздігі әбден піскені» туралы пікір бар, бала өлімі бұрын да осындай шамада болған, бірақ аз айтылған. Қазақстанда (АҚШ пен Ресеймен салыстырғанда) жақсы дәрігерлер туралы фильмдер түсірілмейді. Тағы солай солай жалғаса береді. Сапалы сюжет, бірақ үгіт-насихатқа құрылған.


Нұрсұлтан Назарбаев өз өкілеттігін тоқтатқаннан кейін алғаш берген сұхбатына тұтас сюжет арналыпты. Сюжет көлемді, қысқа қайырсақ: «Елбасы өкінбейді, елде қос билік жоқ, Тоқаев – ең лайықты тұлға, Қытай бізді басып алмайды, Ұрылар мен қылмыскерлер (Аблязов сияқты) — аянышты, экономика өркендеді, өз-өзіне көңіл бөлуге уақыт жоқ (жұмыс тым көп), деген ойлар төңірегінде өрбиді.
«Хабар» телеарнасының ЛРТ туралы сюжеті басқа телеарналардың сюжетімен салыстырғанда сәтті шыққан. «7 күн» авторлары мәселенің мәні неде екенін егжей-тегжейлі әңгімеледі. Қаржы қалай жымқырылғаны туралы сызбанұсқаны да көрсетті. Ал бұрынғы ұлттық экономика министрі Қуандық Бишімбаевтың күтпеген тұстан мерзімінен бұрын босатылуы туралы айтылғанда оның адвокатын көрсетті.

Елорда туралы қос материал керемет болмаса да қызық тұстары баршылық: біріншісінде, Қасым-Жомарт Тоқаевтың Нұр-Сұлтан қаласының инфрақұрылымын сынағанын (жолдары жаман, тапсырмалар сиырқұйымшықтанады, жарықтандыру жоқ, мектеп-балабақшаларда орын жетіспейді, ауруханалар қирағалы тұр) айтса, екіншісінде, журналист ең басты қоқыс аймағына барып, оның әбден толып қалғанын, жаман иіс шығатынын анықтайды, қала маңымен жүріп өтіп, адамдармен сөйлесіп, мәселе бар және тым көп екенін растайды.
Бағдарлама Орталық Қазақстанды табиғи газбен қамтамасыз етуге арналған «Сарыарқа» газ құбыры желісі туралы шағын сюжетпен аяқталды. Құрылыстың нормативке сай мерзімі 36 ай болса, бұл құрылысты 10 айда аяқтапты. Ал құрылыстың сапасы қандай? Осы сауалдың жауабын білмек тұрмақ, о сауалды ортаға тастамады.

Apta, QAZAQSTAN
Бағдарлама алыстан орағыту тәсілімен басталды. Жүргізуші студияда бір минутқа жуық уақыт бір шығармадан үзінді оқыды. Көркем әдебиеттен хабары аз көрермен осы кезде аңтарылып, қазір не тыңдағанын түсіне алмай отырар еді. Тек бір минуттан кейін ғана бұл үзінді жазушы Әбіш Кекішбаевтың «Шыңырау» повестінен алынғанын біледі. Содан кейін жүргізуші қазіргі бірқатар замандастарының, дәлірегі ернін үлкейтіп, кірпік жапсыратындардың повесть мән-мағынасын түсінбейтінін айтып, өз жанынан пікір қосады. Неліктен?

Жүргізуші Жайна Сламбекке бұл сұрақты қояр жан табылмады, ал ол өзінің бір жарым минуттық нақылын республикалық арна эфирінен жаудырып жатты. Белгілі болғандай, мұның барлығы да президент Тоқаевтың Маңғыстау облысына сапары кезінде Әбіш Кекілбаев ескерткішінің ашылу рәсіміне қатысуын хабарлау үшін жасалыпты. Ескерткіштің ашылуы рәсімі туралы сюжет бастан-аяқ Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевтың сөздерінен алынған сихрондардан құралды. Журналистер жазушының туған-туыстарына да сөз бермеді.


Әрмен қарай эфир тағы да президентпен жалғасты. Бұл жолы оның Ашхабадтағы саммитке қатысуын көрсетті.

Келесі тақырып та президентке, дәлірегі оның астанадағы ЛРТ құрылысын сынауына арналды.
Нұр-Сұлтан қаласындағы өңірлік азық-түлік жәрмеңкесі туралы сюжет кіріспесінде жүргізуші көрермендерді: «бұл материалда барлық тарапты сөйлеттік» деп ескертті. Әйткенмен, сюжетті мұндай жәрмеңкеде облыстан келген тауарларды емес, астана базарларынан алынған тауарды сататынын айтқан көрермендердің шағымынан кейін түсіріпті. Жәрмеңкедегі баға базар нарқынан арзан болатыны бар. Тілшілер, Нұр-Сұлтан базарларындағы және осы жәрмеңкедегі тауар бағасын салыстырып, қай жақтағы баға қалай екенін тексермеді. Тек базарға кіре алмаған жергілікті саудагерлерді сөйлетіп, жәрмеңкедегі бірқатар сатушыдан пікір алып, қала әкімдігіне сөз беріп, сонымен тоқтады.
«Атыраулық дәрігерлер ісі» туралы сюжет те мейлінше толыққанды шыққанымен, оның да мақсаты – «Хабар» телеарнасына ұқсас, дәрігерлерді «ақтауға» құрылғанға ұқсайды. Себебі бұл сюжеттен кейін ізінше тағы бір сюжет, өз жұмысына жан-тәнімен берілген дәрігерлер тақырыбына арналыпты.
Apta бағдарламасының соңғы сюжеті тартымды. Мұнда Моңғолияның Баян-Өлгий аймағында өткен бүркітшілер фестивалінін көрсетті. Кейіпкерлері көп, тамаша кадрларға толы, хикаялары мол сюжет.

Айта кетсек, «Жаңа репортердің» қазақстандық телеарналардың қорытынды ақпараттық бағдарламаларына шолуы апта сайын жарияланады.

Қазақстандық телебағдарламаларда ең жиі айтылатын тақырыптар

Мерей Қосын
-
0
Қазақстандық телебағдарламаларда ең жиі айтылатын тақырыптар

Бүгінде қазақ қоғамында болып жатқан өзгерістердің экрандағы репрезентациялану үрдісінде телевидение халыққа қандай месседж ұсынып отыр? Осыны анықтау үшін қазақстандық телеарналардағы ең танымал ток-шоуларды алып, қай тақырыптарды қалай талқылап жатқанын зерттедік.
Зерттеуде «Ашық алаң» (Qazaqstan), «Мәселе» (Qazaqstan), «Айтарым бар» (Astana TV), «Бір сұрақ» (Еуразия бірінші арнасы), «Өз ойым» (7 арна), «Қарекет» (Qazaqstan), «Online», «Астарлы ақиқат» (КТК), «Саяси ринг» (Astana TV), «Біздің назарда» («ХАБАР»), «Давайте говорить» («ХАБАР»), «Басты тақырып» (Qazaqstan), «Ниет» (Qazaqstan), «Ой талқы» телебағдарламалары қамтылды.

Әлеуметтік желі
Қазіргі ток-шоуларда ең көп талқыланатын тақырыптардың алдыңғы қатарында интернет пен әлеуметтік желі тұр. Ең алдымен «неліктен бұл тақырып маңызды болып отыр» деген сұраққа жауап берелік.
«International Telecommunication Union» орталығының 2017 жылғы жариялаған статистикасына сүйенсек, Қазақстан халқының 77%-і (14,023 856) интернет пайдаланады. Бұл көрсеткіш 2007 жылы небәрі 4%-ті құраған. Еліміз интернет жылдамдығы жөнінен әлемде 57 орында. Интернет қолданудың мұншалық жылдам өсуіне қарамастан, Қазақстан баспасөз еркіндігі рейтингінде әлемдегі 196 мемлекеттің арасында 182-орында, ал посткеңестік аймақтағы 29 елдің ішінде тек 26-орында тұр.
Соңғы жылдары әлеуметтік желінің қоғамдағы саяси өмірге ықпалын ескерсек, бұл тақырып билік үшін өткір мәселеге айналып отырғанын байқауға болады. Сонымен, әлеуметтік желі тақырыбы телеарналарда қалай талқыланады?
Экранда айтылған ойлардан үзінділер: «Қазір бәрі бетімен кетті, медиаға шектеу қоятын, шынайы ақпаратты іріктейтін үлкен орталық жұмыс жасауы керек», «Блоггерлер белгілі мүдделерге жұмыс жасайды», «Хайп қуғандар шынайы ақпарат бермейді», «Вайнерлер үшін ақша бірінші орында, ал көрсеткен дүниесінің мән-мағынасы мен тәрбиелік құны жоқ», «Вайнерлерді мемлекеттік идеологияның құралы ретінде пайдалану керек», «Интернетке тәуелділік — ауру», «Интернет баланы бұзып жатыр», «Интернет қоғамды бұзып жатыр», «Интернет дерті», «Біз үшін интернет өте қауіпті, қорқынышты әлем болуы тиіс».
Бір де бір бағдарламада интернеттің алдағы жылдарда әлемдік саяси тартыста маңызды рөл ойнайтыны, сондықтан да халықтың киберкеңістіктегі ақпараттық сауатын арттыру мәселесі және ақпарат қауіпсіздігі сияқты жаңа салаларға жастарды тартудың қажеттілігі сынды балама ойлар айтылмайды. Әлеуметтік желілердің бюрократиялық елдерде азаматтық қоғам құруда, демократиялық құндылықтарды орнатуда басты қозғаушы күшке айналып отырғанын тіпті жасыратын сияқты. Неліктен екен, әйтеуір телешоулар көрерменге «интернет – бүгіннің тажалы» деген идеяны жеткізуге тырысып жатыр. Бұл соңғы уақытта елде болып жатқан оқиғаларға интернеттің тікелей ықпалының болғанына байланысты ма екен? О жағы түсініксіз.

Әйел зорлау
Ең көп талқыланатын келесі тақырып – әйелдердің зорлық-зомбылыққа ұшырауы. Барлық бағдарламада студияға зорлық көрген жәбірленушіні арнайы шақыртып, сол оқиғаны заңгер, психологтармен бірлесе отырып, талқылайды.
Соңғы уақытта бұл тақырып экранда неліктен көбейіп кетті?

ҚР Бас прокуратурасы Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің мәліметінше, 2018 жылы «зорлау», «сексуалды сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттері» баптарына қатысты 1450 оқиға тіркелген (оның ішінде 1132 әйелдерге қатысты, 231-і балаларға қатысты). ТМД мемлекеттерінің арасында осы қылмыстық әрекеттер бойынша Қазақстан алғашқы орындарда (қылмыс коэффициенті Қазақстан – 7,88, Молдова – 7,5, Қырғызстан – 3,68, Ресей Федерацияясы – 2,3, Беларусь – 1,6 , Өзбекстан – 0,67, Украина – 0,48, Тәжікстан – 0,46, Армения – 0,8, Әзірбайжан – 0,2) тұр.
Сонымен бұл тақырып ток-шоуларда қалай талқыланып жатыр?
Жоғарыда аталған бағдарламалардан алынған сөйлемдер: «Қамқорлықты тұтынушы әйел құқы әлсіреді». «Тана көзін сүзбесе, бұқа жібін үзбейді», «Ер азамат қадағалап отыратын болса, әйел кісі жамандыққа ұшырамайды», «Қатынға жолама, қарасы жұғады, балаға жолама, бәлесі жұғады», «Еркектің қызды зорлауына сол қыздың өзі кінәлі», «Соны біліп тұрып, неге түнде сол пәтерге барады», «Ашық-шашық киінген әйел кез келген адамның назарын аударады», «Мұның барлығы отбасындағы тәрбиенің әлсіреуінен», «Әркім өз қызына ие болу керек».
Бұл ойлар аталған бағдарламалар арқылы осы тақырыпқа қоғамның берген бағасы. Осы тұста ерекше атап өтетін бір нәрсе бар. Дәл осы телешоулардың ешқайсысында өткен жылдың қаңтар айында Алматы қаласындағы Smart.Point орталығында өткен «Киімді кінәлама» атты көрмесі туралы ақпарат берілмеді. Көрмеде зорлық-зомбылыққа ұшыраған әйелдердің зорлық оқиғасына ұшыраған сәтте киген киімдері қойылған. Бұл — «қыздардың ашық киінуі зорлықтың туындауына басты себеп» деген таптаурын көзқарасқа қарсы жауап болатын. Көрмені Инесса Ишакву, Фариза Оспан, Алтынай Мұсалимова сияқты белсенділерден құралған шығармашылық топ ұйымдастырды. Әйел зорлығы тақырыбын, яғни осындай өткір тақырыпты қозғаған ток-шоулар әселеге тек бір жақты баға беріп, үстіртін ғана талқылайтыны таңғалдырады.

Көпбалалы отбасы
Соңғы уақытта көпбалалы аналардың наразылықтары жиіледі. Сондықтан да болса керек, бұл тақырып та экранда мүмкіндігінше көп талқыланып жатыр. Бағдарламаларда ең жиі айтылатын ойларды тізіп шығалық: «Бәрін айқаймен шешуге тырысады», «Халық табысын жасырып, өтірік ажырасып, жәрдемақыға жаппай жабысып жатыр», «Халық жұмыс істемесе, банкрот боламыз», «Депутаттардың кінәсі жоқ, заңды орындау керек», «Арада арандатушы топ жұмыс жасап отыр», «Жәрдемақы талап етіп алаңға шыққандарды үш топқа бөлуге болады: шынайы мұқтаждар, алаяқтар және арандатушылар», «Осы жәрдемақыны алу үшін елімізде 70 мың отбасы алаяқтық жасаған», «Масылдық пен мұқтаждықтықты ажыратып алу керек», «Жатыпішерлер көбейді».
Студияға кейіпкер ретінде шақырылған мұқтаж аналарға қарсы образ ретінде көбіне көп жеке кәсіпкер аналарды шығарып қояды. Дәл сол кісілердің аузымен «аналарымыз бос айқайдан гөрі, «мен қоғамға не бере аламын» деп ойланғаны дұрыс болар» деген жоғарғы жақта жиі айтылатын цитатаны келтіреді. Бұл тақырыптағы эфирлердің барлығына ортақ тасталатын идея осы. Сол қызғыштай қорғалған идеяның артында мемлекеттік мүдде тұрғаны анық байқалады. Алайда, неге екенін, студияда бір де бір сарапшы «Халық азып бара жатыр» деген сыңаржақ пікір ауқымынан шығып, тұтас оқиғаға әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан қарауға талпынбайды. Наразылықтың шығуына халық өзінің азаматтық құқы мен өзіне тиесілі қақысын қорғай алмауынан туындаған ішкі күйініші мен ашу-ызасы басты себеп болып отырғаны тіпті айтылмайды. Мұның барлығы да уақыт жасап отырған табиғи рефлексия екенін түсіну әрі соны қабылдау қажет екені сияқты ойлар қозғалудың орнына, тақырыпқа тек белгілі бір мүдделер тарапынан ғана баға беріледі.

Ойрандалған отбасы
Жетім-жесірдің, үй-күйсіздің жайы, бірін-бірі жоғалтқандар мен бір-бірінен безінгендердің дауы, әкесінен қорлық көрген бала, баласынан жапа шеккен әке, шарасыз ана, жылаған бала, мүмкіндігі шектеулі жандар… Тізім осылай жалғаса береді.
Нақты бір мысал: «13 жастағы қыз бала өз ағасынан жүкті» («Астарлы ақиқат» бағдарламасы) деген тақырыпқа арнайы бір эфир арналады. Эфирде көтерілген мәселе: әкесі әділдік іздейді. Содан студияда жай отбасылық әңгіме, ұрыс-керіс, айқай-шу басталады. Бағдарлама авторларына да керегі осы қойылым. Әйтсе де «қызға шын мәнінде кім зорлық жасағанын анықтағысы келсе, мұны халық алдына шығып талқыламай-ақ, медициналық сараптаманың қорытындысын алып, сотқа барса, бар мәселе шешілмес пе еді?» деген заңды сұрақ туындайды. Дәл осылай бет жыртысқан отбасылық тартыстарды экранға шығарып, сол арқылы рейтинг жинап отырған танымал бағдарламалар қатарында: «Астарлы ақиқат», «Қарекет» бағдарламалары бар. Мұндай бағдарламалардың көбеюінің астарында не жатыр?
Жергілікті соттардан, қорғаушы ұйымдардан әбден көңілі қалған халық өз дауын жұрт алдына шығып талқылап, елден әділдік сұрауға жетіп отыр ма? Бұдан да маңыздысы, бізде қандай отбасылық құндылықтар өзгерісі жүріп жатыр? Ойрандалған отбасы хикаяларын экраннан жиі көрсетудің қажеті неде, мұның қоғамға қаншалықты кері әсері болуы мүмкін? Осынау әлеуметтік-философиялық сұрақтар жоғарыда айтылған бағдарламалардың ешбірінде қозғалмады.

Жұмыссыздық
Бүгінде телеарналарда ең көп талқыланатын тақырыптардың бірі – жұмыссыздық мәселесі. Себебі де анық: ҚР ҰЭМ Статистика комитеті жариялаған ресми дерекке сәйкес, Қазақстанда 2019 жылы 440,9 мың адам тіркелген. Елдегі жұмыс күшінің 4,8%-ін құрайды. Жұмыссыздық тақырыбы телебағдарламаларда талқылағанда,осы мәселене шешу үшін мемлекет тарапынан жасалынып жатқан іс-шаралар, әртүрлі бағдарламалар мен жобалар туралы айтуға көп назар бөліп, соған екпін қояды. Әйткенмен, сол мемлекет тарапынан істеліп жатқан жұмыстардың қалай орындалатыны және нендей нәтиже беретінін көрсетер нақты кейіпкерлер бейнесі жоқ.

Оқу сапасы
Қазақстанның білім жүйесіне түбегейлі өзгерістер қажет екені пікірталас алаңдарында жиі талқыланып келеді. Себебі айқын: оқу орындарындағы білім сапасының төмен болуы, мұның елдегі экономиканың сан саласына тікерей жағымсыз әсері бар. Осы тақырыпты көтерген ток-шоулар эфир барысында негізгі назарды білім саласында қабылданып, жасалынып жатқан жаңа жобалар мен бағдарламаларға аударады.
Мәселен, оқулықтарды шығаруда тендерді қай жақ анықтайды не оқу жүйесінде дайындалып жатқан келесі бір ірі эксперимент жобалар туралы үлкен әңгімелер айтылады. Әйткенмен, адами капитал мәселесі мүлде қарастырылмайды. Соның ішінде қазіргі жаңа буында қандай құндылықтар өзгеріске ұшырап жатыр, өркениет адамын қалыптастыру үшін мемлекет білім жүйесі арқылы қандай приоритеттерді алға шығаруы қажет, деген сияқты сұрақтар талқыланбайды. Мектеп оқушылары арасында суицид, зорлық-зомбылық, оқытушы беделінің түсуі, оқушы құқығының бұзылуы, партадан басталған пара. Мұндай жағдайлар сапалы білім беруге бағытталған жобалардың аясынан тыс қарастырылуы керек пе? Біз айтқан шулы бағдарламаларда осы тақырыптар төңірегінде терең талқылаулар жүрмейді.

Баспана
Ресми деректерге сүйенсек, халқының 14%-і, яғни 2,5 млны баспанасыз жүрген Қазақстанда баспана мәселесі аса өзекті. Барлық бағдарламаға тән ортақ бір кейіпкер – ұзақ жылдар бойына мемлекеттен тегін үй берілетініне сеніп келе жатқандар. Сондықтан да бұл тақырыпқа қатысты эфирлерде негізінен баспана мәселесіне қатысты мемлекеттік бағдарламалар көбірек талқыланады. Ешкімге алақан жаймай, ешкімнен көмек күтпей қара жерде қара шаңырақ тұрғызған кейіпкерлер бейнесі көрсетілмейді.

превьюдағы сурет

«Астарлы ақиқат» бағдарламасынан алынған

Дәрігерлер ісі. 30 қыркүйек — 6 қазан қорытынды ТВ-бағдарламаларына шолу

Жәнібек Нұрыш
-
0
Дәрігерлер ісі. 30 қыркүйек — 6 қазан қорытынды ТВ-бағдарламаларына шолу

Қазақстандық дәрігерлер аптаның бас ньюсмейкерлеріне айналды. «Алматы дәрігерлерінің ісі» тынышталмай жатып, атыраулық дәрігерлерге қатысты шу шықты. Олар туралы барлық телеарна айтты. Екінші оқиғаны айта отырып, біріншісін де ұмыт қалдырмады. Әйтсе де әр телеарнаның тақырыпты қозғауында азды-көпті айырма болды.
Аптаның екінші бас жаңалығы – Қасым-Жомарт Тоқаевтың Ереванға және Сочиге сапары. Бір телеарна мұны «қараңызшы, қандай селфи» мазмұнында хабарласа, қалғандары көлемді, бірақ, шынын айтқанда, кісі жалықтырар сюжеттер жасады.
Мониторингімізге дәстүрлі түрде «Хабар», КТК, «Еуразия бірінші арнасы» және QAZAQSTAN телеарналарының апталық қорытынды бағдарламалары енді.

«Большие новости», КТК
Бағдарлама ҚР Денсаулық сақтау министрінің Атыраудағы тұтқындалған дәрігерлер оқиғасына қатысты пікірінен басталды. Бұл оқиғадан хабарсыз адам бағдарламаның бастапқы 1,5 минутында әңгіме не туралы екенін түсінбейді. Тек содан кейін жүргізуші Қазақстанның батысындағы перинаталды орталықта не болғанын баяндайды: сондағы дәрігерлер жаңа туған сәбиді мұздатқыш камераға қалдырып, өлтірді деген күдікке ілініпті.

Әрмен қарай тақырыпты «алматылық дәрігерлер ісіне» қатысты тергеу барысы туралы жаңалықпен жалғастырды. Журналистер бұл жолы да көрермендерді бар оқиғадан хабардар, деп ойласа керек-ті. Мәселен, дәрігерлердің қателігінен көз жұмды делінетін Нұрсұлтан Күдебаев әуел баста неліктен ауруханаға түскеніне жауап бермейді. «Жол апатынан кейін» деген түсіндірмеден көп нәрсе түсініксіз: қандай жол апаты, қандай жарақат алған? Неліктен ота жасату қажет болды? Бұл сұрақтарға жауап жоқ. Жігіттің туыстарының баспасөз-конференциясы неліктен ұялы телефон камерасына түсірілгені де түсініксіз. Баспасөз-конференциясында сөйлеген спикерлердің сөзі сапасыз жазылғандықтан айтқандарын субтитрмен бергені де назарды аудартады: әдетте мұндай баспасөз-конференцияларында тәуір камерамен түсіреді не дұрыс микрофонға дауысты жазып алады. Осы сәтте бірдеңе дұрыс болмағанға ұқсайды.

Қауіпті ұялы телефондар (Қазақстанда ұялы телефоннан ток соққан бойжеткен қайтыс болды) туралы сюжет үдемелі басталды. Шебер-сарапшылар қытайлық қуаттағыш құралдар, сапасыз қуат батареялары мен тағы басқасы қаншалықты қауіпті екенін айтып берді. Содан кейін кенеттен әдемі фото не видео түсіру үшін шатырға шығып, құлап кеткендер тақырыбына өтті. Сонда қалай болғаны: мұндай жағдайда ұялы телефон қауіпті ме?! Әрмен қарай журналист ешқандай да түсіндірмесіз, электомагнитті толқындардың адам ағзасына, әсіресе балаларға зияны туралы әңгімелеуге көшті. Тартымды материал болғанымен де «сорпаға компот құяйық, бәрібір асқазанда араласады ғой» деген түсінікпен жасалыпты.

Бағдарламаның бұл шығарылымында «Большой вопрос» атты жаңа айдардың тұсауы кесілді. Мұнда студияға қонақ шақырылады. Аталған айдардың бірінші эфирінде жүргізуші балабақшаның бала ұрып-соғатын тәрбиешілері туралы құқыққорғаушы Марианна Гуринамен сұхбаттасты.

«7 күн», «Хабар»
«Хабар» расымен де өзгеріп жатыр. Әзірге, «7 күн» бағдарламасы президентсіз сюжетпен басталмаса да аңдатпалары басқа жаңалықтардан басталады: бұл жолы бірінші аңдатпада жаңа туған сәбидің өліміне күдікті атыраулық дәрігерлер оқиғасын көрсетті. Сосын жүргізуші Александр Трухачев бағдарламаны неліктен Еревандағы Еуразиялық экономикалық кеңес отырысынан бастағанын түсіндірді: «Өйткені, жаһандық қауіпсіздік мәселесі асүйде шешілмейді». Қисынды.

Сюжет әдепкі «Хабар мәнерінде» жасалғанымен де журналист оны кейбір деталдармен әрлеуге тырысыпты. Мысалы, президенттердің селфиін, қай президенттер қандай нөмірлі автокөліктермен келгенін, ҚР президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Ереванда кімдерге барғанын көрсетіп өтті. Сосын тауарын Ресейге сата алмай жатқан бизнесменді көрсетті: яғни, сюжетте жоғары лауазым-дағы галстук таққандарды ғана емес, сонымен қатар нақты мәселеге тап келген адамдар да болды.

Ал Тоқаев пен «Валдай-2019» туралы сюжетте іліп аларлықтай ештеңе жоқ. Тілшінің сюжеті президент пен басқа да спикерлердің мәлімдемелерінен қиып алғынған синхрондардан ғана құралды.

Осы аптаға кәсіби мерекесі тұспа-тұс келген мұғалімдер тақырыбында соншалық қасаң, пафосқа толы сюжет жасалыпты. Жаттанды сөздерден құралған сюжетте мұғалімдердің мұң-зары мен мәселесі «барлығын шешеді, шешіп жатыр» деген сипатта атүсті айтылды.
Аңдатпада айтылған «Атыраулық дәрігерлер ісі» туралы сюжетке «алматылық дәрігерлер ісі» де еніпті. Қайтыс болған жігіттің туған-туыстары осы аптада баспасөз-конференциясын бергенімен «Хабар» телеарнасы бұл тақырыпты тек дәрігерлердің позициясынан баяндады.

Тележүргізушінің «несие рақымшылығы» туралы сюжетке алғысөзі тым ерсі көрінді. Ол бұл акцияны «қоғам назарынан тыс қалған» деп атады. Күллі жаңалықтарда айтылып, интернетте талқыланып, бірқатар телеарна бірнеше қорытынды бағдарламаларында қозғаған тақырыпты «қоғам назарынан тыс қалған» деп неліктен атағаны түсініксіз? Бәлкім «Хабар» телеарнасы бұл тақырыпқа жеткілікті көңіл аудармаған болар?!

Ал сюжетте баланс сақталмаған: сонда айтылғандай, несиені кешіру – шартсыз қайырымдылық, кім мұқтаж болса, солардың несиесін кешірді, ал кімнің несиесі кешірілмесе, демек олар қайырымдылық жасаушыға айналып отыр екен.

«Аналитика», «Еуразия бірінші арнасы»
«Аналитика» да «алматылық дәрігерлер ісі» туралы айтты. КТК телеарнасындағы әріптестерімен салыстырғанда, «Еуразия бірінші арнасының» тілшілері оқиғаның бэкграундын берді: біз Күдебаевтың квадроциклден құлағанын, дәрі-герлерге сүйек сынығымен түскенін білдік. Сюжетте Нұрсұлтанның туған-туыстарының да позициясы да, ІІМ-нің ресми позициясы да бар. Бірақ, журналист содан кейін Қарағандыда кішкентай ұл баланың өліміне кінәлі деп танылып, сотталған анестизиологтың ісін әңгімелеуге көшеді. Алдын дәл осы анестизиологтың қатысуымен ота үстелінде 13 жасар қыздың көз жұмғанын айтады. Сосын қыздың әкесі дәрігер салған дәрінің оның қызына қарсы көрсетілімі болғанын, сол дәріні ұл балаға да салғанын мәлімдейді. Ол бұл ақпарды қайдан алған? Анестизиолог неліктен сол кезде сотталмаған? Судья істі негізсіз жапқан ба? Мұны дәлелдеуге бола ма? Журналист дәрігердің кінәлі екеніне неліктен сенімді? Екі дәрі де қауіпті болса, онда заңсыз ба? Бұл сұрақтарға жауап жоқ, бірақ журналист бір баланың өліміне кінәлі деп танылып, сотталған әйел дәрігерді тағы бір баланың өліміне кінәлі деп айыптайды.

Жүргізушінің осы сюжеттен кейін келесі сюжет туралы кіріспесі тіпті тосын естілді: жүргізушісі алғысөзінде интернетте тексерілмеген жалған ақпарат толы екенін айтып салады.

Арыстың қалпына келтірілгені туралы шағын әрі синхронсыз сюжет кішігірім үгіт-насихат сияқты көрінді: жөндейтінді жөндеп, сүрілгенді қайта тұрғызды, ал «еліміз бірліктің сынағын бірге тапсырды» деді.

БЖЗҚ туралы сюжет шым-шытырақ, олпы-солпы жасалыпты: материал авторы көп санды инфографикамен бергенімен де оны тез-тез оқығандықтан бірдеңе түсіну қиынға соқты. Тездетіп оқығанда сөйлемдері қарапайым болуы тиіс еді, бірақ журналист мұны да ескермепті. Нәтижесінде не айтқаны түсініксіз, зейнет жасына жеткенде аш қаламыз ба, қалмаймыз ба? Осы сауалға жауап жоқ. Ал егер аш қалсақ, онда неліктен аш қаламыз? Біздің қордағы ақшамызды дұрыс басқармаған ба, әлде БЖЗҚ дәретхана қағазы тым көп қолдана ма?

Әйелдер колониясынан жасалған арнайы репортаж эксклюзив болуы тиіс еді? Бірақ, сексистік мазмұндағы сюжет болыпты. «Әйелдер өзін қажет сезінуі міндетті»,-дейді түрме бастықтарының бірі. Ал еркектер ше? Тұтастай алғанда, материалда айтылғанға сенсек, қатаң режимдегі түрмеде әйелдерге қастерлейді, түсінеді, оқытады, аялап, әлпештейді, тіпті күйеуге береді. Түрмеде өндіріс бар. «Бізде бәрі жақсы. Біз бұған лайықпыз ба, білмеймін» дейді сотталғандардың бірі. Ал екіншісі «Бізде бәрі бар. Тек еркіндігіміз жоқ» дейді екіншісі. Түрме емес, санаторий сияқты.

Apta, QAZAQASTAN
Авторлар бағдарламаның алғашқы 15 минутын Қасым-Жомарт Тоқаевқа, дәлірегі оның осы аптаны қалай өткізгеніне арнапты. Тосын тұстары да аз болмады. Мәселен, Қазақстан президентінің Сочиде өткен «Валдай» дисскусия клубының отырысында «Азиядағы қақтығыстар тұщы суды бақылауға ойысуы мүмкін» деген мәлімдемесі сюжеттің алғысөзінде айтылғанымен де, сюжетте тұщы су туралы ләм-мим демеді. Бұл тақырып Орталық Азия үшін айтарлықтай маңызды. Осы туралы басқа елдердің көшбасшылары не дейтінін білу қызық-ақ.

Басқа да бағдарламалар сияқты «APTA» да Еревандағы президенттер селфиін айтты. Жүргізуші «цифрлық дәуірдің құдіреті сондай күшті, тіпті консерваторлар либералдармен бір кадрда жымияды» деп айтып салды. Қай көшбасшысыны консерваторға, қай көшбасшыны лбиералға жатқызғаны жұмбақ боп қалды.

Қазақстандағы ауыз су тапшылығы туралы сюжетте баланс сақталмады. Ауыл тұрғындарының синхрондары көп. Олар бұған ауылға су құбырын жүргізбеген мердігерлерді, бітпеген жұмысты қағаз жүзінде қабылдап алған шенеуніктерді кінәлайды. Әкімдіктегі шенеуніктердің пікірі де түсініксіз. Мәслихат депутаттары жемқорлық туралы айтқанымен де нақтылық жоқ.

Басқа бағдарламалар сияқты Apta да «атыраулық дәрігерлер ісіне» сюжет арнады. «Бәлкім бар мәселе system changes-те шығар» деді жүргізуші. Бірақ, мұның не екенін (ағылшын тілін білмейтіндерге), және жүйеге қандай өзгеріс қажет екенін түсіндірмеді (түсіндіретін сарапшыларды да шақырмады).

Қазақстан мұғалімдері туралы сюжетте де «Хабар» телеарнасының бағдарламасына тән кемшілік болды: тек қана алғыс айту. Бірақ, Apta авторлары қызық хикаялар тауыпты: мәселен, Лондонда оқыған, қазір ауыл мектебінде білім беретін педагогты көрсетті.

Айта кетсек, «Жаңа репортер» қазақстандық телеарналардың қорытынды апталық ТВ-бағдарламаларына мониторингін тұрақты түрде апта сайын жариялайды.

Қазақстандағы әйелдер митингі. 23-29 қыркүйек қорытынды ТВ-бағдарламаларына шолу

Жәнібек Нұрыш
-
0
Қазақстандағы әйелдер митингі. 23-29 қыркүйек қорытынды ТВ-бағдарламаларына шолу

Қазақстанда соңғы аптаның тақырыбы — әйелдер митингі, дәлірегі көпбалалы аналар және феминистер жиыны болды. Феминистер митингіне ресми рұқсат етілсе, көпбалалы аналарға рұқсат берілмеді. Бұл тақырыпты қазақстандық телеарналардың барлығы дерлік апталық қорытынды ақпараттық-сараптамалық бағдарламаларында шығарды. Феминистер митингісіне келсек, КТК тілшілерінің бұл оқиғаны қаншалықты кәсіби баяндағанын, толымды сюжет жасағанын көреміз. Ал «Хабар» және QAZAQSTAN телеарналарының көпбалалы аналар жиынына қатысты сюжеттерінде тепе-теңдік жетіспеді. Дәстүрлі апталық мониторингімізде КТК, «Еуразия бірінші арнасы», «Хабар» және QAZAQSTAN телеарналарының апталық бағдарламаларын қамтыдық.

«Большие новости», КТК
Бағдарлама «алматылық дәрігерлер ісінен»: №4 қалалық аурухананың басшысы Қанат Тезекбаев пен анестезиолог Асқар Тұңғышбаевтың тұтқындалуы мен босатылуынан басталды. Журналистер оқиғаның қалай өрбігенін егжей-тегжейлі әңгімеледі, бірақ тараптардың: дәлірегі полицейлердің, судьялар және/немесе Қаржы министрлігі экономикалық қылмыстар Департаментінің (неліктен екені түсініксіз, бұл департамент Тезекбаев ісімен айналысады) айтарын естімедік.

Екі жасар баласын сабаған өгей әке туралы сюжет. Бала ес-түссіз жатыр, ер адам тұтқындалды. Дәрігерлердің, бала туыстарының, заңгердің және бала құқықтағы жөніндегі уәкіл Аружан Саинның пікірі бар.

Жалпы алғанда, сюжет отбасындағы зорлық-зомбылықты ізгілендірудің соңы талай жанжалсүйерді еркінсітіп жіберуіне арналды. Кезінде зорлық-зомбылықты ізгілендіруге дауыс берген әлдебір депутаттың не ізгілендіру бастамасын көтерген шенеуніктің пікірі жетіспеді. Неліктен бұлай етті? Түрмелерден орын босатқылары келді ме? Осы сауалдарға жауап беретін пікірлер қажет-ақ еді.

«Больше деталей» айдарында да тепе-теңдік жетіспеді. Мұнда Ақтау мен Нұр-Сұлтанның коммуналшылары жылыту маусымының алдында тарифті көтергісі келетіні туралы айтты. Наразы тұтынушылар, тәуелсіз сарапшылар, сол өтінімдерді қарап жатқан антимонополшылар бар, бірақ жылу беруші-таратушылардың пікірі жоқ. Олар өздері ұсынатын қызмет бағасын неліктен көтергісі келеді? Тіпті сарапшы Петр Своик шынтуайтында тарифті монополистердің өзі ойлап шығаратынын айтады.

Есесіне, пластикалық ота жасайтын хирургтер туралы сюжетте тепе-теңдік сақталған. Материалда ем алушының өліміне күдікті дәрігерлердің қорғаушылары, шенеуніктер, сарапшылар және жапа шеккен/көз жұмғандардың туыстарының қорғаушылары да бар. Тілші ешбір тарапқа ауытқымай, деректерді бейтарап баяндайды.

Бағдарлама авторлары феминистер митингі және елдегі феминизм сынды күрделі тақырыпты мейлінше абайлап әрі байыппен қозғады. Сюжет кіріспесінде ширықтырған бір сәт болды. Тележүргізуші Алексей Рыблов жанындағы тележүргізуші Анна Яломенкомен диалогында біздегі жағдай Иран және Түркіменстанмен салыстырғанда жаман емес, өйткені Иранда әйелдердің алаңнан футбол көруіне енді-енді рұқсат ете бастады, ал Түркіменстанда әйелдердің темекі тартуына тыйым салынған, деп айтып салды. Рыблов тарапынан аз-кем троллинг болуы да мүмкін. Десе де тепе-теңдік сақталып, барлық тараптың пікірлері қамтылған сюжет болыпты.

«Аналитика», «Еуразия бірінші арнасы»
«Аналитика» бағдарламасы да қатысушылары «қоғам тыныштығына қауіп төндірді» деп, тұтқындалған наразылық акциясы мен әйел құқықтары үшін рұқсат етілген митингіні салыстырды. Журналистің «рұқсат етілмеген, демек заңсыз», «пікір бар да рұқсат ету бар» деген сияқты түрлі журналистік оралымды сөздеріне қарамастан, аса түсініксіз сюжет. «Тұтқындалған бала туралы оқиға ерекше көзге түсті, 2000 жылы туған бала екен, демек 19 жаста, демек өз іс-әрекетіне жауап беретін жас» деген журналист сөзімен қатарласып экранда балаларын ерткен әйелдің жүріп бара жатқан автозакты ұрғылаған сәті көрінеді. Әрмен қарай полицейдің «ол қызметкерлерді арандатты» деген мәлімдемесін береді. Ол кім, тілші айтып жатқан 19 жастағы бала ма, әлде видеодағы әйел ме? Еш түсініксіз.

Материалдың екінші бөлігі, рұқсат етілген митинг тақырыбына ойысқанда, журналистің тілі қамқор тіркестерге, яғни «әйел жолдастар», «митингке шығар алдын не үшін күресетініңізді біліп алған қисынды» сынды сөздермен өріледі. Митинг қатысушыларының да анық цитатасы жоқ, кездейсоқ өтіп бара жатқан адамның «ер мен әйелді қарама-қарсы қоятын мұндай қозғалыстардың тірлігі дұрыс емес, бұл – ашу-ыза» деген пікірі сюжеттің шарықтау шегі болды. Әйел құқықтары үшін митингіге шыққан жас қыз-жігіттердің жүзінен ешқандай ашу-ыза байқалмайды.

«Аналитика» 10 минуттық сюжетін генетикалық ерекшелігі бар адамдарға арнады. Журналистердің бұл тақырыпты қозғауына осы аптада «Еуразия бірінші арнасында» көрсетілетін «Бір сұрақ» бағдарламасына келген ақтаулық альбинос апалы-сіңлілілердің оқиғасы түрткі болса керек. Бұл ақпараттық түрткіні көрермендерге көрсетпеді, оның орнына Түркістандағы сақалы бар әже, ауыруды сезінбейтін павлодарлық ер адамды көрсетті. Әрмен қарай Youtube-тан Дондағы Ростовтағы Margo Tops атты қыздың «Өзгеше аурумен ауыратын 5 адам – 2018» видеосын береді.

Бағдарлама авторлары осы сюжетімен Қазақстанда да генетикалық ерекшеліктерге ие адамдардың барын көрсеткісі келді ме, әлде альбинос-қыздардың анасымен сұқбатты міндетті түрде шығару керек болды ма (бірақ, бұдан артық ештеңе ойлап таппапты), әлде YouTube-қа арнап шолу жасай алатындарын дәлелдеді ме? Түсініксіз, ал сюжет таблоид стилінде шығыпты.

Авторлар БҰҰ сессиясында сөйлеген швед қызы Грета Тунберг феноменіне үлкен сюжет арнады. Ол саясаткерлерді экологиялық мәселелерді шешуде әрекет жасамай отырғаны үшін айыптады. Материалдан АҚШ президентінің осы мәлімдемеге реакциясын, Меркелдің қанша лайк жинайтынын және «алтын миллиард» елінің өз экономикасын қалай көтергенін білесіз. Әйткенмен Қазақстандағы экологиялық ахуал туралы ләм-мим демеді.

«7 күн», «Хабар»
«Хабар» телеарнасы үшін президент Тоқаевтың БҰҰ Бас Ассамблеясында сөйлеуі басты жаңалыққа айналды. Тележүргізуші бұл жаңалыққа аса шаттанатынын жасырмады. Тоқаев сөзін қазақша бастап, ағылшынша жалғады. «Мемлекеттік тіліміз жаһандық деңгейдегі ең масштабты саяси форумда естілді» деді Александр Трухачев. Бұл тек кіріспедегі сөздің бір бөлігі ғана, қалғаны Қазақстан беделіне, оның Бас Ассамблеяда сөз сөйлеген президенттеріне, ядролық қарудан бас тартуы және тағы басқасына арналды. Сюжет те күтілгендей қызықсыз шықты. Бұл жолы Нью-Йорктен демесеңіз, әдепкі пропаганда. Мұндай «жанрдағы» материалда қандай да бір тепе-теңдік турасында айтудың өзі артық. Тоқаевтың «Қазақстанда демократия енді-енді дамып жатыр» деген сөзін «екінші тарап пікірі» ретінде алмаса, басқа баланс жоқ.

Қазақстан астанасында Еуразия елдері парламенттері спикерлерінің IV кеңесі туралы сюжетте де баланс, визуализация, динамика мен жаңа ой-пікір ұшыраспады. Костюм киген қатысушылардың біркелкі кадры ұйқы шақырады.

Жалпы мұндағы ең жарқын сәттің бірі – Тоқаев пен Зеленскийдің кездесуі (Нью-Йоркте мемлекет басшыларының екі жақты кездесулері туралы материалдан үзінді) болды. Онда да Украинаның ерекше президентінің қызметі мен өмірі көпшілікті қызықтырса керек-ті.

Бағдарламаның президенттер туралы айтудан қалған ширек бөлігі бақуат адамдар да алып жатқан атаулы әлеуметтік көмек пен көпбалалы аналардың жиындарына арналды. Сюжет басында тілші сол аналарды қатаң сөгіп, айыптаса (жолдарда кептеліс жасап, жағдайды ушықтырады), оның ойын психолог (өздерін деструктивті ұстайды, балаларын қинайды, оларды жауапқа тарту керек) жалғады. Тұтастай алғанда, материал авторлары түрлі спикерлердің көмегімен «бұл әйелдер тегін баспана, тіпті астанадан тегін баспана сұрайды, ал дұрыс адамдар түрлі аймақтарға қоныс аудару бағдарламаларына қатысады, не кезекке тұрады» деген ойды жеткізуге тырысты.

Әйткенмен, сол әйелдердің өзіне сөз бермеді. Есесіне, мемлекет Нұр-Сұлтаннан жырақта өмір сүріп, жұмыс істеуге дайын адамдарға қандай керемет жағдай жасайтынын бар бояуымен баяндады.

«Атаулы әлеуметтік көмекті негізсіз алатындарды» әбден сынаған авторлар ары таза алушылар да барын айтып өтті. Тіпті оларды көрсетті. Бірақ, бұл сюжет тепе-теңдігіне еш әсер етпеді.

Apta, QAZAQSTAN
Apta бағдарламасының авторлары «Хабар» телеарнасымен жарысып, Тоқаевтың АҚШ-қа сапарына 14 минут эфир уақытын арнады. Эфир жүргізушісі Жайна Сламбек кіріспе сөзін «Қасым-Жомарт Тоқаевтың БҰҰ Бас Ассамблеясы 74 сессиясының ашылуына қатысқаны — оның «әлемдік аренада Қазақстанның екінші президенті кім» дегенге жауабы. Сарапшылар сөйдеп жазып жатыр» деп бастады. Тілші ҚР екінші президенті Нью-Йоркте бизнесмендермен кездескені туралы баяндағанда бұл бастама бизнесмендер тарапынан екенін баса айтып өтті. Мұны айтудың неліктен қажет болғаны сол қалпы түсініксіз. Десе де тұспалдауға болады, осыдан кейін материал авторлары «Картадан жасалған үй» сериалының кадрларын көрсете отырып, АҚШ-тағы «жасырын саяси ойындар» туралы айтты.

Қазақстандық саясаттанушы «Ақорда мен Ақ үй арасында жақсы коммуникация орнағанын, бұған лобби-топтар әсер етеді» деген пікір білдірді. Қазақстандық лобби-топтар болса керек-ті?! Бірақ, Қазақстан билігі мұндай лобби-топтарға қанша қаржы бөлетіні (егер бөлетін болса) сол күйі айтылмады.

Астық науқаны, бидайға орақ түскені туралы сюжетте мейлінше өзекті тақырыпты көтерді. Қуаңшылық салдарынан Қостанай облысында биылғы астық түсімі аз, сапасы да мәз емес. Мемлекет фермерлерге субсидия бермей келеді. Материалда фермерлер де, элеватор қожайындары да, шенеуніктер де, диірмен өкілдері де бар. Әйтсе де сюжетте қамтылған мәселелердің көптігінен барлығы араласып кеткен. Автор сюжет құрылымын жақсы құра алмапты.

Apta авторлары «алматылық дәрігерлер ісі» туралы да айтты, тележүргізуші эфирде тұрып, көрерменге сұрақ жаудырды, бірақ сол сұрақтарын жауапсыз қалдырды.

Донорлық және трансплантология туралы сюжет қызық шыққан. Бұл сюжетке ІІМ басшысының адам мүшелерін заңсыз сатумен айналысқан трансұлттық қылмыстық топтың жолын кескені туралы мәлімдемесі түрткі болыпты. Сюжет авторы дене мүшелерін сатқысы келетіндерге де сатып алатындарға да телефонмен хабарласады. Телефон сөйлесуінің барлығын жазып алып, эфирде көрсетті. «Тірі кейіпкерлерді» (тым болмаса ту сыртынан түсіруге келісетін) таппапты. Сюжетте сарапшылардың, полицейлердің, дәрігерлердің пікірі жоқ. Тілші өзі түйін жасап, сарапшы рөлінде сөйлейді.
QAZAQSTAN телеарнасының да көпбалалы аналар митингісі туралы материалы «Хабар» телеарнасының сюжетіндегідей шықты. Оларды масылға балап, бұл турасында мейлінше ұзақ айтқандарымен, сол аналардың өзіне ешкім сөз бермеді.

Нұр-Сұлтанда күрестен өткен әлем чемпионатында қазақстандық балуандар ешбір алтын алмағаны туралы сюжет те тепе-теңдік жағынан ақсады. Сарапшылардан, бапкерлерден, спортшылардың пікір болғанымен, салалық министрлікті шет қалдырыпты. Десе де эмоциялы сәттерге толы сюжет мәтіні мен визуализациясы жақсы шыққан.

Айта кетсек, қазақстандық телеарналардың апталық қорытынды бағдарлармаларына мониторингіміз тұрақты түрде апта сайын жүргізіледі, келесі мониторинг алдағы аптада жарияланады.

Қазіргі қоғам туралы қазақ сериалдары жасап отырған 7 миф

Мерей Қосын
-
0
Қазіргі қоғам туралы қазақ сериалдары жасап отырған 7 миф

Психологиядағы әлеуметтік когнитивті теорияға сәйкес кез келген қоғам мүшесінің мінез-құлқын, ойлау жүйесін оның айналасындағы белгілі бір модельдер (ата- аналары, достары, өнер иелері, атақты адамдар) қалыптастырады. Сол модельдерден құралған медиадағы әртүрлі контенттер қандайда бір мақсаттарға негізделе отырып, тұтынушысына бұқаралық ойлау жүйесінің бірыңғай үлгісін ұсынады. Бұл бірыңғай ойлау жүйесі өз кезегінде әртүрлі әлеуметтік мифтерді тудырып отырады. Миф ұғымының ең жақсы түсіндірмесін антрополог Эдуард Бернетт Тайлор былай береді: «Миф – ондағы кейіпкерлердің емес, сол мифтерді жасаушылардың тарихы. Ол — табиғаты өзгеше батырлардың өмірі туралы емес, өзінің қиялымен осы қаһармандарды тудырған халықтардың өмірі туралы естеліктер».

Қазіргі тәуелсіз медиамен салыстырғанда қазақ телевидениясы өзінің аудиториясын «тәрбиелеуде» ерекше белсенді. Соның жақсы дәлелі — отандық сериалдар арқылы белгілі бір мифтерді қалыптастыру үрдісі. Бұл жерде әрине, миф өзінің бастапқы шындық ұғымынан толық алыстап, керісінше, өзін жасанды түрде жасаушы жақтың мүддесіне сәйкес құрылған жалған түсінік деңгейіне жетіп отыр. Соңғы жылдардағы шетелдік сериалдарға қатысты айтылған жаппай сын отандық туындылардың жолын ашқандай болды. Дегенмен де экранда қазіргі жүріп жатқан қазақ сериалдарын бір-бірімен салыстыра отырып, терең бақылап көрсеңіз, бәріне ортақ белгілі бір контекстерді, идеяларды оңай тауып алуға болады. Бүгінде қазақ сериалдары ең көп көрсетілетін телеарналар қатарына: «Хабар» (18 сериал), QAZAQSTAN(7 сериал), Еларна (5 сериал), ASTANA TV (3 сериал) арналары жатады. Сонымен, қазақ сериалдары біздің бүгінгі қоғам туралы  қандай миф жасап отыр?

1. Шет елге кетпеу

Телеарналарда жүріп жатқан сериалдардың ең көп қозғайтын тақырыптарының бірі – елде қалу идеясы. «Болашақ» бағдарламасымен жаңа ғана шет елден оқуын бітіріп келген жастардың туған елге деген сүйіспеншілігін көбірек көрсетуге тырысады. Егер жұмыс бабымен шет елге кетуге шешім қабылдаған кейіпкер болса, ол міндетті түрде аяқ астынан бұл ойынан бас тартып шыға келеді. Солардың бірі — «Қайрат» футбол командасының здік ойыншысына Испанияда тәжірибеден өтуге шақырту келеді. Бірақ жақындарының бәрі оның бұл шешіміне қарсы шығады. Дегенмен де, ол өз бетінен қайтпайды. Сонымен, бұл «сатқынды» не істеу керек, соңында режиссердің шешімімен ол кейіпкер көлік апатына ұшырап, спортпен айналыса алмайтын күйге түседі. Автор осы арқылы халық атынан «отан, отбасы ұғымдарын бәрінен де маңызды, егер сен оны тастап кетсең қарғысқа ұшырайсың» деген кесім жасайды («Сүйе білсең» сериалы, QAZAQSTAN арнасы). Келесі бір сериалда халық атынан мұндай кесім жасау тіпті күлкілі жағдайға дейін әкеледі. Бұл туындыда бас кейіпкер отбасымен АҚШ-та бақытты өмір сүріп жатады. Кенеттен кенже ұлының туған ауылына көшіп келуін армандаған анасының тілегі орындалады. Қалай дейсіз бе? Өте қарапайым — ауылға уақытша демалысқа келген қонақтардың төлқұжатын сиыр жеп қояды да, олар ұшақтан қалады. Енді әрі қарай түсіне беріңіз, сөйтіп жүріп, қайта кетеміз дегенше олар ауылға бауыр басып, ақырында кеткілері келмей қалады («Шашу» сериалы, «Хабар» арнасы). Сериалдардағы осындай «еліңді тастама» үндеулерінің үдеп тұрғанына қарамастан Қазақстаннан кетушілердің саны жыл сайын артып келеді. Жартыжылдық есеп бойынша биыл елімізден 21,1 мың адам шеткен кеткен. Былтыр бұл көрсеткіш 17,2 мың болған. Жыл соңына дейін тағы қаншаға өзгеретіні әлі бегісіз.

 

2. Қаладан қашқандар

Біраз сериалдардың басты кейіпкерлері – қаладан қашқандар. Мұндай кейіпкерлердің екі түрі бар: біріншісі — қаланың тумасы ойламаған жерден ауылға тап болады да сол жерде соңында қалып қояды. Екіншісі — басты кейіпкер өзі ауылдан шыққан және шет елдік дипломына қарамастан, қаладағы жоғары еңбекақы, жайлы өмірді тастап, туған ауылына оралады. Бұған «Балтакөлде бақытым», «Өз үйім», «Қарлығаш ұя салғанда», «Бізбен бірге» сериалдары мысал бола алады. Ал шын мәнісінде, қазіргі Қазақстандағы жағдай осындай ма? Жоқ, әрине. Қаңғырып қалаға ағылған жастардың әлеуметтік жағдайы бүгінде қала әкімдігінің басты бас ауыруына айналғаны  қашан. Экран арқылы жасалған бұл миф көрермендерін сендіре де, жігерлендіре де алмайтыны анық.

3. Ауыл өмірі — жәннат, қала өмірі – тозақ

«Қаладан қашқандар» мифын одан әрі халыққа түсіндіру үшін ауыл өмірін жәннат етіп, тұрғындарын періштелер кейпінде көрсету, ал қаланы тозақ ретінде бейнелеу басталады. Бұған «Өз отыңды өшірме» «Тағы да сүй», «Алмасай» сериалдары мысал. Экрандағы дала мен қаланың мұндай контрасттар репрезентациясы кино мен әдебиет тарихында бұрыннан келе жатқан стереотиптің бірі. Мысалы, Шотландия фильм-сериалдарында болсын: таулар қашан да тұманды, қиратылған сарайлар арасында романтикалық ландшафтта көрсетілсе, керісінше, қалаларды қатігез көріністерге толтырып қояды. Әсіресе, сезімсіз, өзінің барлық сәтсіздіктеріне басқаларды кінәлай жөнелетін, жеңілдің астымен, ауырдың үстімен жүруге әбден үйреніп алған комедия  кейіпкерлері осы қала бейнесімен тығыз байланыстырылып беріледі («The Debt Collecor» сериалы).

4. Қала қызы ауылға барып жаңа өмір бастайды

Комедия жанры және оқиғаны қаладан бастап әрі қарай ауылда өрбіту — фильм жасаушы жақ үшін бюджет тұрғысынан да тиімді нұсқа екені. Дегенмен де қалалық қызды ауылға алып келіп, оған өмірі көрмеген жоралғыларды жасату және соның мүмкіндіктерін күлкіге айналдырып отыру — бұл бір уақыты әбден жеткен сюжет желісіне айналды. Соған қарамастан екі сериалдың бірі осы тақырыпты алуға құлықты. «Бізбен бірге» сериалы бұған жақсы мысал. Шын мәнінде, бұл да бір тозығы жеткен миф қана. Қазір  қала қызы ғана емес, ауылдан шығып өркениет көрген қыз баласының ауылға қайтып, ортағасырлық өмірге оралуының еш қисыны жоқ.

5. Ажырасудан аман, бәрі бақытты отбасы

Телеарналар ақжаулықты ана мен ибалы келіннен құралған берекелі отбасы өмірін насихаттайды. Ұлттық құндылықтарымыздың бастауы болып келген отбасы институтының бүгінде айтарлықтай әлсірегені байқалып отыр. Жыл басында отбасын құрған жастардың 74,3%-і, яғни 9,7 мың жас отбасы ажырасып үлгірген. Бұл көрсеткіш өткен жылмен салыстырғанда 3,8 %-ке төмендегені екен. Бұл жағдай экранда сюжетке айналудың орнына, қайта бүркемеленіп, керісінше толық бақытты отбасылық өмірді көрсетуге тырысады. Қатал тағдыр тезімен ажырасып кеткендер болса, соңында міндетті түрде бақытты отбасының отын қайта жағады. Бұған «Отыңды өшірме», «Тағы да сүй» сериалдары айқын дәлел. Телеарналардың «Көпшілік үлгі алып, тәрбиелене ме деген игі ниетінен туындап отырған бұл миф көрермендеріне өз әсерін бере ме, жоқ па, әлде «біздің экран шынайы адамдар өмірін емес, жалған бақыт туралы ғана көрсетеді» деген пікірді одан әрі өршіте ме, бұ жағы да әлі белгісіз.

6. Қазақ – ұлы халық

Әрбір мемлекеттік телеарна ұлттық идеологияға жұмыс істейтіні анық. Өзін әрқашанда басқа ұлттан ерекше, артық деп есептейтін мұндай идеология ақыр соңында нәсілшілдікке келіп тіреледі. Бұл процесс дәл қазір қазақстандық телеарналарда белгілі бір деңгейде жүріп жатыр. Бағдарламалар мен шоуларда, сұхбаттарда, пікір- талас алаңдарында да бұл жайт көрініс беріп отыр. Дәл осы үрдіс телесериалдарда да жалғасын тапқан. Кез келген сериалды көре қалсаңыз: «қазақ бұлай емес, былай өмір сүрген, қазақ бұлай жасауы керек» деп қазақтай текті, ұлы халық жер бетінде жоқ деген мифке көрерменді сендіруге тырысады.

7. Қазақстандық орта тап бейнесі

Қазақстандық сериалдар негізінен елдің орта тап өмірін көрсетеді. Шындығында тек кедейлер мен байлар өмір сүретін қазіргі қоғамымызда орта тап дегеніміз бар ма, өзі? Соған қарамастан жақсы жабдықталған үйлерде тұратын, соңғы үлгідегі заттарды пайдаланатын кейіпкерлерге толы сериалдардағы өмір толыққанды орта таптың жайлы «шүкірлік» өмірін бейнелейді. Тек жоғарғы және төменгі тап өкілдерінің өмірі көрсетілген сериалдарды алған күннің өзінде де, қандай да бір бұрмалау байқалады. Мысал ретінде «Жалғыз жауқазын», «Отыңды өшірме» сериалдарын келтіруге болады. Екеуінде де жоғарғы тап пен төменгі таптың бастапқы қайшылықтары бірте-бірте соңына қарай үйлесімділікке қол жеткізіп, жоғарғы тап төменгі тап өкілін өз қамқорлығына алады немесе өз қатарына отырғызады. Мұндай үйлесімділікте өмір сүру шындығында қазір біздің қоғамда орын алуы тіпті мүмкін бе? Бұл аш- жалаңаш таптың үлесінен баянды ғұмыр кешіп отырған жаққа тиімді бола қоймас. Әйткенмен, экран басқаша сөйлейді. Әлі толыққанды орта тап өкілдері қалыптасып үлгірмеген Қазақстанның өмірін дәл осылай көрсете беру — бұл тек жалаң идеологиялық мифке толған экранға деген халықтың көзқарасы мен құрметін біртіндеп төмендетері анық.

Қазақ киносындағы комедияның дәуірі аяқталар күн алыс емес — Қанағат Мұстафин

Мерей Қосын
-
0
Қазақ киносындағы комедияның дәуірі аяқталар күн алыс емес — Қанағат Мұстафин

Соңғы жылдары Қазақстан киносы шетелдік киносүйер қауымның ерекше құрметіне бөленіп, жоғары бағаланып келеді. Отандық кинотеатрлар «бұл фильмдердің аудиториясы басқа» деген сылтаумен халыққа ұсынуға ықылас таныта бермейді. Керісінше, теледидарды қоссаңыз да, кинотеатрға бара қалсаңыз да «той комедиясы» күтіп тұрады. Режиссерден бұл үрдістің мәнін сұрай қалсаңыз, «комедия – шағын бюджетті жанр, көрерменнің сұранысы осы» деп сендіруге тырысады. Ал қоғамдағы саяси-әлеуметтік құрылымдардың толықтай өзгерісін талап етіп жатқан халық шындығында экраннан не көргісі келеді? Жақын арада экранда жанрлық өзгерістер бола ма? Осы жайында соңғы жылдарда шыққан «Ең сұлу», «16 қыз», «Той любой ценой» комедия фильмдері мен «Бір кем дүние», «Айналайын», «Прямой эфир» сериалдарының режиссері Қанағат Мұстафиннің ойын тыңдап көрдік.

«Осыдан он жыл бұрын рэкетир, бригада, бумер тақырыбы аса сәнде болды. Мұның жарқын көрінісі ретінде Ақан Сатаевтың «Рэкетир» фильмін айтуға болады. Қазір халық арасында комедия жанры жақсы сұраныста болып тұр. Келесі кезекте хоррор, триллер, ужас, боевик жанрларының кез-келгеніне сұраныс болуы мүмкін, бірақ бұл жанрларда фильм түсіру үлкен көлемдегі қаржылық шығынды талап ететіні белгілі»

Шағын продакшндер өте көбейіп кетті. Соған қарамастан, өнімнің сапасыз екені туралы мәселе әлі айтылып келеді. Жақында «Хабар» арнасы осы жағдайға қатысты өте жақсы шешім қабылдапты. Қателеспесем, бұл еңбек шартының бір пунктіне арнайы кіргізілген екен. «Егер тапсырыс алушы продакшнның ұсынып отырған сериалы телеарнаға қажетті рейтингке жете алмаса, продакшн жоба шығынының 25% қайтаруға міндетті» деп есептеледі. Меніңше, бұл отандық телехикаялардың сапасын көтеруде жасалған бірден-бір ұтымды шешім.

Иә, дұрыс айтасыз, соңғы кезде шынымен де той туралы фильмдер өте көп түсірілді. Өзім де комедия жанрында қазақтың қыз ұзатуы туралы «Той любой ценой» фильмін түсірдім. Кинотеатрларда өте жақсы жүрді, кассасын айтарлықтай жинады. Қазіргі таңда той туралы комедиялар шынымен де өте көп. Қазақ киносындағы комедияның дәуірі аяқталатын күн алыс емес. Есіңізде болса, осыдан он жыл бұрын рэкетир, бригада, бумер тақырыбы аса сәнде болды. Оның жарқын көрінісі ретінде Ақан Сатаевтың «Рэкетир» фильмін айтуға болады. Қазір енді халық арасында комедия жанры жақсы сұраныста болып тұр. «Қзақстандық аудиторияны қандай жанр қызықтыра алады» деген сұраққа мен нақты жауап бере алмаймын. Бұл — хоррор, триллер, ужас, боевик жанрларының кез-келгені болуы мүмкін. Бұл жанрларда фильм түсіру үлкен көлемдегі қаржылық шығынды талап ететіндігі белгілі. Ал комедияны өте шағын бюджетпен алып шығуға болады. Дегенімен, алдағы бірнеше жылда қазақ киносында үлкен өзгерістерге жол ашылып, жаңа тенденциялар пайда болатынына сенемін.

«Бізде таза коммерциялық кино бар» деп айтудың өзі қиын»

Ең алдымен «Қазақстанда коммерциялық киноның өзі бар ма?» деген сұрақ туындайды. Халық саны аз, бар болғаны 17-18 миллионбыз. Мысалға алсақ, бір Мәскеудегі кинотеатрлар саны Қазақстандағы барлық кинотеатр санымен бірдей. Сол себептен өзіңіз ойлап қараңыз, Ресейде Мәскеуден басқа да қаншама үлкен қалалар бар. Сондықтан біз барлық кинотеатрларға ең көп дегенде 70 данамен шығатын болсақ, ал оларда 500-600. Бізден 5-6 есе көп. Сондықтан да «бізде таза коммерциялық кино бар» деп айтудың өзі қиын. Соған қарамастан, отандық туындылар шетелдік фильмдерден еш кем емес. Бірте-бірте саннан сапаға қарай жылжып келеді. Қазір кинода жүрген жастардың басым көпшілігі шет елдерде оқып келген кәсіби мамандар. Қолда бар аз бюджетке кино түсіріп, көрермендерін тауып жатыр. Үйін сатып, кредит алып фильм түсірген әріптестерімді білемін. Нәтижесінде касса шығынды жаба алмай, біразы үлкен қаржылық қиыншылықтарға тап болды. Сондықтан ойыңдағы идеяны экранға әкелу сенен үлкен тәуекелді талап етеді.

«Негізгі көрермендерім – жастар. Олардың экраннан өз ұлтының шынайы бейнесін, салт-дәстүрлерін көруіне қақылары бар ғой. Бұл — кинодағы менің өз қағидам.»

«Он алты қыз» фильмі арқылы «Бел құда» салтын жаңғыртып, өсіп келе жатқан жастарға көрсеткім келді. Осынау салттың не екенін білмейтін көрермендер мұны гуглден іздейді және кинодан шыққаннан кейін сол жастардың арасында бұл салт туралы түсінік қалыптасады ғой. «Ең сұлу» фильмім де дәл солай. Менің мұндағы мақсатым — экранды салт-жоралғылармен толтыру немесе боямалау емес, өзіңіз байқағандай, дәстүр көріністері тек кейбір сахналарда ғана көрсетіледі. Егер ұлттық құндылықтардың белгілерін экранда орнымен дұрыс қоя білсеңіз және соны көрерменнің бойына еш жарнамасыз, айқайсыз табиғи түрде сіңіре алсаңыз, бұл үлкен жетістік емес пе?! Әрине, мұны әрбір қазақ режиссеріне міндеттемеймін. Кез келген нәрсе әркімнің өз қызығушылығына қарай болады. Негізгі көрермендерім – жастар. Олардың экраннан өз ұлтының шынайы бейнесін, салт-дәстүрлерін көруіне қақылары бар ғой. Бұл — кинодағы менің өз қағидам.Қазір киноға баратын көрермендердің жас шамасы негізінен 14-17 жасты құрайды. Басым бөлігі — орыс тілінде тәрбиеленген, ұлттық дәстүрлерден алыс өскен кісілер. Сондықтан да, әрине, біздегі қазіргі бала тәрбиесінде сұрақтар көп. Тіпті, өз аудиториямызда сауалнама жүргізіп те көрдік. Соңында қатысушылардың жартысынан астамы көп нәрседен хабарсыз екеніне көзім жетті. Болашақта қай жанрда жұмыс жасасам да осы қағидамды берік ұстауға тырысамын.

«Иә, психопаттар мен социопаттар туралы артхаус фильмдер түсіріп жүрген біраз кісіні білемін. Менің ойымша, белгілі бір шағын аудиторияға арналған мұндай фильмдер мемлекет қаржысына түсірілмеуі тиіс.»

Кейіпкерлерімді өмірден алуға тырысамын. Фильмдерімнің басым көпшілігіне өзім сценарист ретінде де қатысамын. Адам бойындағы шынайылықты аса құрметтеймін. Өнерде де солай. Кейіпкерлерімді ойдан, қолдан жасағым келмейді. Маған айналамдағы қарапайым адамдардың өмірі қызық. Оларды сырттай бақылаймын, зерттеймін, содан кейін барып, көз алдымда образдар галереясы қалыптасады. Актерлерден де сол адамның өмірін өзі сүріп жатқандай экран алдында еркін, шынайы ойнағанын талап етемін. Иә, психопаттар мен социопаттар туралы артхаус фильмдер түсіріп жүрген біраз кісіні білемін. Менің ойымша, белгілі бір шағын аудиторияға арналған мұндай фильмдер мемлекет қаржысына түсірілмеуі тиіс. Әрине, өнерде орын алып қалу үшін әркім әрқалай тырысады ғой. Дегенмен «мемлекет ақшасына түсірілген сондай туындылардың кейбірі шет елдерде қазақ өмірін жұрт шошырлықтай сүреңкі етіп көрсететіндері қаншалықты әділ» деген сұрақ туындайды.

«Кино – үлкен құрал. Қатып қалған заңдарға деген қоғамдық көзқарасты экран арқылы өзгертіп, шындығында үлкен толқын тудыруға болады.»

Алғашқы мамандығым – баскетболдан жаттықтырушы. Заңгерлік — менің екінші мамандығым. Қазір де Т. Жүргенов атындағы Қазақ Ұлттық Өнер академиясының магистратурасына оқып жүрмін. Режиссер ретінде фильмде өз көрерменіңді 2+2=4 емес, 2+2=5 болатынына сендіруге мүмкіндігің бар. Егер сен заңгер болсаң, таңнан кешке дейін бір жерде қағазбен отырасың, күндерің қайталана береді. Әрі 2+2=5 деп жазып көр, ертеңіне жұмыстан қуыласың, солай емес пе? Сол сияқты ғой. Жалпы, маған не үшін кинорежиссер мамандығы ұнайды? Енді жарты жылдан кейін қайда болатынымды білмеймін, ешқашан кесіп айта алмаймын. Үнемі ізденіс үстінде жүресің, жаңа жобалар күтіп тұрады. Үнемі қозғалыста болу дегеніңіз, бұл – шығармашылық пен жасампаздық. Киноның құдіреті де сонда, мықты шығармашылық потенциал арқылы алдындағы көрерменді бәріне сендіре алады. Сондықтан кино – үлкен құрал. Қатып қалған заңдарға деген қоғамдық көзқарасты экран арқылы өзгертіп, шындығында үлкен толқын тудыруға болады.

фотосурет: baribar.kz

Тоқаевтың 100 күні. 16-22 қыркүйек қорытынды ТВ-бағдарламаларына шолу

Жәнібек Нұрыш
-
0
Тоқаевтың 100 күні. 16-22 қыркүйек қорытынды ТВ-бағдарламаларына шолу

Осы аптада Қазақстан Республикасының екінші президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың ресми қызметіне кіріскеніне 100 күн толды. «Әлеуметтік белсенді» қоғам бұл күнді де кезекті митингілермен «атап өтті». Барлық қорытынды бағдарлама «100 күн» тақырыбына эфир уақытын артады. Басқа тақырыптарға келсек, осы аптада журналистер алуан-алуан материалдарымен қуантты. Дәрі-дәрмек бағасынан бастап жолдардың жағдайына дейін қозғады. «Жаңа репортер» жоспарынан жаңылмай, КТК, «Еуразияның бірінші арнасы», «Хабар» және QAZAQSTAN телеарналарының қорытынды ақпараттық-сараптамалық бағдарламаларын көріп шықты.

«Большие новости», КТК
Бағдарлама осы аптадағы митингілерден басталды. Қысқа қайырды. Алматыдағы митинг туралы ешқандай комментарий жоқ кадр сыртындағы мәтін берсе, астанадағы митингіге бір сөйлем ғана арнады. Жабылған даңғылды айтты. Мәтінде митингке шыққандардың не талап еткенін, ел азаматтары тартылған арандатуды ұйымдастырған ұйым атауын атамады. Тек қана «Қазақстанда тыйым салынған ұйым» деп айтып өтті.

Теміржол өткеліндегі көлік апаты, яғни жүйткіген пойыз  жолда тұрып қалған автобусты соққаны туралы сюжет. Журналистер, автобус жүргізушісінің салондағы барлық жолаушыны шығарғанын хабарласа, тілші: «Барлығы да шығып үлгерді, іште тек жүргізуші қалып қойды, ол көз жұмды» деп айтады. Шын мәнінде солай болса, онда кіріспе мен сюжетте екі баласы бар әйелдің жарақаттануы, оны өмірі үшін дәрігерлер апта бойына күресіп жатқанын айтқаны қайда қалды? Олар автокөлік ішінде болған ба, қалай зардап шеккен? Әлде пойызда келе жатқан ба? Кіріспеде де, сюжетте де бұл туралы айтылмады.
Басқа тұрғыдан, сюжет тәп-тәуір жасалған: шлагбаумды соңына дейін түсірмеген өткел кезекшісінен басқа тараптардың бәрі де қамтылған. Тілшінің айтуынша, ҚТЖ әкімшілігі өз қызметкерінің жеке бас мәліметтерін жария еткісі келмейді. Жалпылама сюжет қисынды құрылған.

Қасым-Жомарт Тоқаевтың 100 күндігіне жеке блок арналыпты. Бағдарлама авторлары №2 президентті ерекшелейтін негізгі жаңалыққа тоқталыпты: митингілер, Арыс, несие рақымшылығы, әлеуметтік желілерді бұғаттауды тоқтату және халыққа жолдауы.

«Аналитика», «Еуразияның бірінші арнасы»
«Аналитика» хабары да Тоқаевтың 100 күндігіне эфир уақытын бөлді. Материалға президенттің сөзінен бөлек, ресейлік саясаттанушы Эдуард Соловьевтің пікірі, ҚР Бас прокуратурасының Аблязовтың арандатуына арбалып қалмауға үндеуі кіріпті. Рұқсат етілмеген митингтен, ер адам автобустан қашып бара жатқанда оны тұтқындап, кері қайтарған кадр да алынған.

Журналист Юлия Ефремова жер және мүлік салығын төлеуге қатысты шым-шытырық туралы үлкен сюжет жасаған екен. Сюжетке Өскемен және Павлодардағы тұрғындардың оқиғасы мысал ретінде кірістірілген. Жергілікті атқарушы билік және Қаржы министрлігі өкілдерінің де пікірі алынған. Сюжетте түсінікті инфографика мен журналистің сәтті стендапы бар. Ол стендапында салығын төлеп, тып-тыныш ұйықтап жатқан кісіні сомдайды. «Бриллиантовая рука» фильмінен де үзінді көрсетіледі. Онда «Мен кінәлі емеспін!» деген сәт алынған. Кінә кімде екені, салығын төлемеген адамдарда ма, жоқ әлде мұндай мүмкіндік ұсына алмаған билікте ме? Бұл жағы түсініксіз.

Мүлдем жүргізілмеген не сапасыз жүргізілген техникалық бақылау туралы сюжетте екі тәжірибе бар. Журналистер автокөлікті тексертпей-ақ, техникалық бақылаудан қалай өту тәсілін, немесе онлайн өтуге болатынын көрсетеді. Материал авторларының көздегені не болғанын түсіну қиын. Сюжет «автокөлік те әйел сияқты, үнемі қамқорлық пен назарды талап етеді» деп аяқталады.

«7 күн», «Хабар»
«Хабар» қорытынды бағдарламасын қоғамды дүр сілкінткен оқиға – теміржол өткеліндегі апаттан бастады. Бірақ, ақпараттық түрткі Тоқаевтың көңіл айтуы болды. Десе де осылайша да тақырыпты эфирге шығарды. Тіпті, авторлар билікке сын айтты. Жергілікті шенеуніктің пікірін береді. Ол сөзінде облыс пен республикалық бюджеттен автокөлік көпірін салуға қаржы сұрағандарын, бірақ бермегенін айтып салады. Бұл тақырыптағы сюжетте өте көп ақпарат бар. Ұқсас оқиғаларды да, шетелдегі тәжірибелерді де, қазір жағдай қалай екенін, алда қалай боларын да қосыпты. Әйтсе де сюжетке көрнекілік жетіспейді. Ара-арасында инфографика қосқанда болар еді. Нақты бір құрылымы да жоқ.

Келесі блокта жүргізуші Александр Трухачев шенеуніктерді тағы да кінәлайды: мектеп жанында үш сәбиді көлік қағып кетті. Директор, осы тұстан жаяулар өткелін жасап беруін көптен бері өтініп жүргенін, бірақ билік оның үнін естімегенін айтады. Ал Өскеменде тұрғын үйдің қасынан жанар-жағармай бекетін салып жатыр. Әкімдік құрылысқа тыйым салғанымен де жанар-жағармай бекеті қожайындарының рұқсат қағаздары бар. Тележүргізуші: «мінеки, осындай ұсақ-түйектерден мекемеаралық өзара әрекеттестіктің дағдарысы тереңдейді: жоғарыдағылардың талаптарын төмендегілер орындамағанда, не ауылдағының сұранысы билікке жетпегенде, адамдар жапа шегеді. Балаларды автокөлік қағады, жолаушылар автобусын пойыз соғады» деп түсін жасайды.

Apta, QAZAQSTAN
Бағдарлама Тоқаевтың 100 күндігінен басталып, бұл тақырыпқа небәрі 1 минут арнады. Мұнда сенатор Сәрсенбай Еңсегеновтың президент өз эмоциясын көрсетпейтін адам екені туралы айтқан пікірі неліктен маңызды болғанын түсіну қиын. Айтпақшы, Тоқаев бір мезетте бірнеше кітапты қатар оқиды екен.

Шын мәнісінде, осыдан кейін жүргізуші басқа тақырыптарға күрт ауысып, Париж бен Гонконгтегі наразылықтар турасында айтты.

Содан кейін автобусты пойыз қағу оқиғасына ойысты. Инфографикасы қызық шығыпты.

Айта кетсек, қазақстандық телеарналардың қорытынды бағдарламаларына мониторингіміз тұрақты жасалады. Келесі шолуымыз келер аптада шығады.

Жуамыз ба, жумаймыз ба? 9-15 қыркүйек қорытынды ТВ-бағдарламаларына шолу

Жәнібек Нұрыш
-
0
Жуамыз ба, жумаймыз ба? 9-15 қыркүйек қорытынды ТВ-бағдарламаларына шолу

Қыркүйектің екінші аптасындағы қорытынды бағдарламаларға қарасақ, соңғы күндердің ең басты сұрағы – жуа ма, жумай ма, деген сауал төңірегінде өрбігенге ұқсайды. Биліктің балаларды мектепте тазалық жасауға мәжбүрлемей, тазалық жасауды ұсыну бастамасына барлығы дерлік үн қосты. Жапонияны да мысалға келтірді. Әйтсе де аптаның ең өзекті тақырыбы – Қарағанды маңындағы үш жасар баланың өлімі. Бұл туралы сюжеттер көрсетті. Сюжеттерден барлық журналист бірдей «Кінәсіздік презумпциясынан» хабардар емесі байқалды. Сонымен «Жаңа репортер» дәстүрінен айнымай, КТК, «Хабар», «Еуразияның бірінші арнасы» және QAZAQSTAN телеарналарының апталық қорытынды бағдарламаларын көріп шықты.

«7 күн», «Хабар»
«Хабар» телеарнасының апталық қорытынды бағдарламасының бұл шығарылымы мақтауға лайық-ақ. Біріншіден, мұнда президенттер әдепкіден аз, екіншіден, шенеуніктерді емес, адамдарды мазалайтын тақырыптағы материалдар шықты. Бәрінен де бұрын авторлар сюжетінде тепе-теңдікті сақтауға тырысыпты. Сақтай біліпті.
Бағдарлама аптаның ең негізгі президент оқиғасы – Қасым-Жомарт Тоқаевтың Қытайға сапарына арналыпты. Мұнда екі негізгі тақырып бар сияқты көрінеді. Екінші президент Аспанасты елінің басшысына тұңғыш президенттен сәлем жолдады. Мұны сюжетте екі рет қайталады. Ал соңында мемлекет басшысының баспасөз-хатшысы Берік Уәли халықты тыныштыққа шақырды: Қытай жерімізге көз тікпейді, Қазақстан тұтастығын құрметтейді. Ал Қытаймен арада жасалған 10 келісім туралы жүргізуші Александр Трухачев «пазлды жинаңыздар, әрбір бес минут сайын Қытаймен арада жасалған келісімдер туралы айтамыз» деп ұтымды баяндады.

Шағын кәсіпті салықтан уақытша босату туралы материал да қызық әрі көруге лайық шығыпты. Автор қанша қаржы жоғалтатынымызды, қанша кіріс түсетінін, шығынымызды қалай жабатынымызды айтып берді. Салық амнистиясы осымен төртінші рет болса, салықтан босату алғаш болып жатыр. Қанша уақытқа ұзартылғанын айтпады. Қызығы сол, қашан бізде кәсіпкер кадрде отырып, калькулятормен бюджетін қалай жоспарлайтынын айтады екен.

Хабар бағдарламасы үшін күтпеген жаңалық: бюджеттің орындалуын қатты сынаған депутаттардың хабарландыруы болды.


«Большие новости», КТК
Қарағандыда үш жасар баланың өлімі елді дүр сілкінтті. Тележүргізушілердің айтуынша, Игинтай Сопыжанов кінәсін мойындаған. Бірақ, жүргізушілер оны алдымен «қылмыскер» деп атайды, өйткені жігіт бұған дейін де осы отбасының басқа мүшесі – анасының туысын өлтіргені үшін түрмеге отырып шыққан екен. Алайда сюжет авторы «Игентай баланы аяусыз өлтірді» деп айтып салады. Иә, күдікті кінәсін мойындады, бірақ ол сот үкіміне дейін «кісі өліміне күдікті», «айыпталушы» деп аталуы қажет. Сот басталған күнде де екінші қылмысқа қатысты солай аталуы шарт. Журналистер ҚР Конституциясында жазылған кінәсіздік презумпциясын ұмытыпты. Ал басқа жағынан сюжетте тепе-теңдік сақталған. Айыпталушы тараптың, дәлірегі жігіттің өгей шешесінің де пікірі бар. Ол журналистерге баланың анасы «бәріне кінәлі» дегенді айтады.

Несиені кешіру туралы сюжетте де тепе-теңдік бар. Қазақстан президенті лауазымына экс-үміткер Дания Еспаева: «несиені кешіру несие төлемін тұрақты төлеп отырғандарға қатысты әділетсіз қадам» деп атайды. Оның сөзінше, бұл қауіпті-ақ, өйткені несиесі кешірілгендер тағы да несие алып, «бұл несиемді де кешіреді», деп отырады екен.

«Аналитика», «Еуразияның бірінші арнасы»
«Еуразияның бірінші арнасы» да КТК телеарнасы сияқты, Қарағанды маңында болған бала өлімін көрсетті. Телеарна журналистері күдіктіні «кісі өлтіруші» деп нақты атамаса да («адам ұрлаушы» деп атағаны бар), қызық бір деталь байқалады: КТК телеарнасында баланың фотосы бұлыңғыр етіп көрсетілсе, «Аналитика» хабарында бала фотосы ашық көрсетілді.

Ешбір заң көз жұмған адамның фотосын жариялауға тыйым салмайды. Бұл этика мәселесі, бірақ даулы. Заңгерлер баланың көз жұмғанын, жарияланған фото оған еш зиян келтірмейтінін айтады.

Осы оқиғадан кейінгі педофилдер мен зорлықшылдарға жазаны қатаңдату туралы сюжетте барлық тірі кейіпкердің (сотталғандарынан басқасы) бет-жүзі бұлыңғыр етілген. Демек, көз жұмған баланың фотосы – бағдарламаның ұстанымы. Зорлық-зомбылықтың шын жәбірленушілер хикаясының қатарында қойылым (әйелді ұстап, сүйрететін) ретінде түсірілген сюжет мейлінше тосын көрінді.

«Аналитика» авторлары Қасым-Жомарт Тоқаевтың Қытайға сапарына кіріспені өте ұтымды беріпті. Журналистер Қытайда сотталған қазақстандық қызды еске алады. Ол наркотик контрабандасы үшін бес жылдан бері Қытай түрмесінде отыр. Айтпақшы, президент Қытайға сапарында осы тақырыпты та қозғаған екен.

Apta, QAZAQSTAN
Бағдарлама президенттің Қытайға сапарынан басталды. Кіріспесінде Тоқаевтың «Свет и тень» кітабынан (аудармасы күмәнді: «Нұр мен көлеңке» деп аударыпты, дұрысы «Жарық пен көлеңке») үзінділер келтіреді. Дәлірегі, оның Қытай мен Сингапурға жолсапар очеркінен үзінділер айтады. Мұның президент сапарына қандай қатысы барын дөп басып айту қиын. Десе де сюжет тыңғылықты. Тіпті Тоқаевтың Бейжіңде тағылымдамадан өткенін де айтады.

Әрмен қарай QAZAQSTAN арнасы барлық телеарналар апта бұрын айтып қойған тақырыпты көрсетті. Дәлірегі, Қазақстанда салынатын қытай зауыттары тақырыбын күн тәртібіне шығарды. Елші Қытаймен қатынасты тоқтату мүмкін емес, десе де бірінші орында мемлекет мүддесі тұратынын айтады. Қытай – технология мен бизнесте көшбасшы, онсыз болмайды, бірақ Қытай бізге өз ойындарын таңбайды, деді. Демек, елшінің айтуынша, Қытайдың Қазақстан аумағын басып алу қаупі жоқ.

Телеарнаның эксклюзив сюжеті – Қазақстанға гамма-пышақ әкелінгені. Нейрохирургтерге арналған бұл бірегей құралдың кереметі – көптеген ауруға ем. Жүргізуші осы жаңалықты өз сөзі тұрғысынан жеткізеді, «Мен анық білемін», «Құдай сақтасын» деп сөйлейді. Осылайша адамдарды ұдайы скринингтен өтіп тұруға шақырады.

Айта кетсек, қазақстандық телеарналардың қорытынды бағдарламаларына мониторингіміз тұрақты түрде жасалады. Келесі шолуымыз келер аптада шығады.

Екінші президенттің бірінші жолдауы. 2-8 қыркүйек қорытынды ТВ-бағдарламаларына шолу

Жәнібек Нұрыш
-
0
Екінші президенттің бірінші жолдауы. 2-8 қыркүйек қорытынды ТВ-бағдарламаларына шолу

Барлық телеарнада осы аптаның басты ньюсмейкері президент Қасым-Жомарт Тоқаев болды. Ол парламенттің жаңа сессиясы ашылуында өмірінде алғаш рет Қазақстан халқына жолдауын арнады. Журналистер сәтінде іліп әкеткен он шақты өзекті тақырыпты қозғады. Әрбір телеарна жолдауды әрқалай насихаттады. Кейбірі жолдауды «мақтап-мадақтаса», ендібірі өзекті тақырыптарға «жармасты». «Жаңа репортер» қазақстандық телеарналар, атап айтқанда КТК, «Хабар», «Еуразияның бірінші арнасы» және QAZAQSTAN телеарналарының апталық қорытынды ақпараттық-сараптамалық бағдарламаларын көріп, шолып шықты.

«Большие новости», КТК
Бағдарлама авторлары жаңа маусымның аңдатпасында «жаңа айдарлар мен жаңа адамдар» келетінін уәде етіп еді. Расымен де жаңа маусым жаңаруларға толы екен.

«Большие новости» бағдарламасының басты жаңалығы – Қасым-Жомарт Тоқаев. Оның жолдауда айтқандарын өзектілігі тұрғысынан рет-ретімен баяндады. Мәселен, Тоқаев халық өз пікірін білдіруге құқы бар екенін айтқан сәтінде редакция осы аптада Қазақстандағы митингілер туралы үлкен материал жасады. Егжей-тегжейімен түсіндірді. Батыс халқы қарсы шыққан «55 қытайлық зауыт» тақырыбы қайдан басталғанын айта келе, биліктің рұқсат етілмеген митингілерге көзқарасына тұтас сюжет арнады. Ең маңызды сәт – осы аптадағы митингілер келісілмеген, рұқсат етілмеген, бірақ ешкім жиналғандарды қумады. Билік мұны «диалог» деп те атады. Биліктің митингілерге қарым-қатынасы қалай өзгергені туралы көлемді сюжет жасапты. Бір жағында Тоқаев пен  Алматы әкімі (Алматыдағы митингілерге арналған тағы бір орын болатынына уәде еткен) Сағынтаев, рұқсат етілмеген жиын жасайтындарға саусағын нұсқап доқ көрсеткенімен, бұл әрекетін жымиып жасаған ІІМ басшысы тұрды.

Тоқаевтың зорлық-зомбылық пен педофилияға қатысты жазаны қатаңдату ұсынысы әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық туралы сюжет жасауға түрткі болыпты. Бірнеше әсерлі хикаяны көрсетті, барлық әйелдің де баланың да бет-жүзі бұлыңғыр етілген. Әйтсе де сюжетте тепе-теңдік жетіспеді. Зорлаушылар пікір беруі неғайбіл, десе де сюжетте айтылғандай, олардың ешқайсысы әлі жазаға тартылмаған. Егер жәбірленушілер полицейлердің әрекет жасамайтына шағым айтса, онда полицейлердің осы тақырыптағы пікірлері қайда қалды?! Тіпті журналистер мұндай қылмыстар жыл өткен сайын артып келе жатқанын айтты. Бәлкім, бұрын да көп болған, бірақ қазір арызданатындар көбейген шығар, деген сұрақ туындайды. Бұл туралы құқыққорғаушылар айтуы тиіс. Кем дегенде, сарапшыны шақырып, зорлық-зомбылық пен тиісуге қатысты жазаны қатаңдату жағдайды өзгерте ме, деген сұраққа жауабын білуі қажет-ақ еді. Басқа елдерде осындай статистика бар ма, соны да қосқанда то-лыққанды сюжетке айналатыны анық.
Бес жыл құлдықта ұсталып, оралған ер адам өзін құлдықта ұстаған фермаға полицейлер алып барғанын айтады. Ер адам өзін ұрлап әкеткен іске қатысы бар учаскелік полицейдің аты-жөнін, өзін құлдықта ұстағандардың да есімдерін атайды. Қылмыстық іс қозғалған, тергеу жүріп жатыр. Бәлкім, сол себепті де полицейлер тарапынан ешбір комментарий болмаса керек. Әйткенмен де олардың әріптестері қылмысқа күдікті ретінде танылып жатыр.

«Большие новости» бағдарламасының жаңа маусымында «Больше деталей» және «Большой репост» атты жаңа айдарлары бар. Біріншісінде, материал авторы материалын студияда танытады. Юлия Яскевич зейнетақы өзгерістерін әңгімелейді (тағы да Тоқаев жолдауына орайлас). Жаңа айдар – «кіріспе – кадр сыртындағы мәтін – синхрон – тағы да кіріспе – және тағы солай солай» құрылымымен жасалған. Бұрын мұндай мәтіндерді жүргізушілер Рыблов пен Яломенко дыбыстаса, енді КТК әркім де жүргізуші бола алатынын көрсеткісі келетін сияқты.
«Большой репост» — бұл өткен маусымда әрбір қазақстандық ТВ қорытынды бағдарламаларында жасаған формат, мұнда әлеуметтік желілердегі жаңалықтарға шолу жасайды.

«7 күн», «Хабар»
«Хабар» телеарнасының бұл жолғы «7 күн» бағдарламасының шығарылымы тұтастай дерлік Тоқаев жолдауына арналыпты. Бірақ, Президент айтқан тақырыптарға жекелей нақты тоқталмапты. Бағдарлама құрылымы қарапайым: «жолдау және бизнес», «жолдау және әлеумет», «жолдау және саясат» сюжеттері.
«Саясат экономикаға жұмыс істеуі, ал экономика әлеуметтік салаға жұмыс істеуі міндетті. Осылайша қоғамның әл-ауқатының жақсаруы геометриялық прогрессиямен өседі. Қоғамдық-саяси қарым-қатынастарды жаңғыртатын экономиканың тісті доңғалағын айналдыру үшін билік не істеуі міндетті екенін әріптесім Марат Тукатов айтып береді».

Мұны біреуге дауыстап айтып, сосын келесі сюжет не туралы болатынын сұраңыз. Анық жауап естуіңіз неғайбіл. Десе де Тоқаев жолдауына арналған әрбір материалдың кіріспе сөзі осылай түсініксіз басталып, осылай түсініксіз аяқталды.
Марат Тукатов сюжетін цифрлар: ЖІӨ, пайыздар және жылдардан бастады. Экрандағы корреспондент жанында осы цифрлар көрінді. Цифрларды қабылдау қиын тимесін десе керек-ті. Дегенмен қабылдауға ауыр болды. Мәтінде «приференциялар», «рейдерлік» және «конгломераттар» сияқты сөздер көп болғаны соншалық, тілшінің өзі де кейбір сөздерді әрең-әрең дыбыстады.


Хабар сюжеттерінің ұзақ хронометражын түсіндіру оңай: көбік мәтіндер тым көп. Жолдау мен әлеумет тақырыбына арналған келесі сюжет басталғаннан-ақ, тілшілер адамның бірінші және екінші ретті қажеттіліктері туралы кеңінен толғанады. Әйткенмен автор мұндай ойталғамдарға да қолданатын сөздерін жіті біліп кетпейді. «Ерекше орын берді» сынды сөз тіркестері бар. Жолдау туралы сюжетте жолдаудағы мәселелер айтылмайды. Сюжетте «тірі адамдар», мысалы оқулық сапасына алаңдаған ата-аналар шыға қалса, олар да өз сөздерінде президенттің айтқанына келісіп, «президент барлығын дұрыс айтты» дегеннен аспайды.

Тағы бір кішігірім ескерту: республикалық телеарнаның эфирі титрындағы қате сөздердің кездесуі тым тосын көрінеді.

Айтпақшы, «Хабар» сюжеттерінде екінші тарап жоқ. Әйтсе де көзге бірден ұратын сюжеттер де бар. Мәселен, Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің алғашқы отырысы туралы сюжет. Президент қатысқан отырыс. Әлеуметтік желілерде бұл кеңес құрылғанынан-ақ сынға ілінді. Әйткенмен, материал авторы кеңес мүшелерін «өз ісінде басқалардан озық шыққан сарапшылар» деп атайды. Сюжетте қоғамның осы кеңеске мүше 44 адам азаматтық қоғамның өкілі екеніне күмән келтіретін бір де бір пікірі берілмейді. Керісінше, оларды суық ой, жалындаған жүрек иелері деп сипаттайды. Билік көрмей отырған мәселелерді билікке жеткізетін батырларға теңейді.

«7 күн» бағдарламасының бұл шығарылымы «Билік өз мүддесіне емес, халыққа қызмет етуі, қарапайым адамдардың үніне құлақ түруі міндетті. Президент осылай бұйрық етті» деген ойға саяды. Әйтсе де сюжетте билікке үні жетпеген қарапайым адамдарды ешбір сюжетте көрсетпеді.
Тәтті тоқбасар орнына «Хабар» телеарнасы Азия жазушылары форумы туралы сюжет ұсынды. Президент қатысқан форум. «Қазақ әдебиетіне сұраныс бар, форумға қатысқандар арасында Қазақстанды білетіндері көп, бірақ жазушыларын тани бермейді. Себеп – тілдік кедергі». Бір сөз екіншісінен қалай шығып жатқаны түсініксіз. Түсінікті болғаны, қазақ тілінен тәржімаланған шығармалар қажет, бірақ сол «қажеттіліктер» сол әдебиетке деген нағыз сұраныстың барын қалай көрсете алады?

Әдебиеттің оқырмандары бар. Жазушылар туралы сюжетте сол оқырмандардың болуы қисынға саяды. Олар кім, заманауи қазақ әдебиетін оқитын, білетін оқырмандар кім? Тіпті болмаса, өз жазғанын оқырман оқитын не оқымайтынын айтатын жазушы бар ма? Бірақ, бұлардың ешқайсысын да сюжеттен көрмейміз. Ең эмоционалды сәт – Олжас Сүлейменовтың «ақылға қонымсыз қайта құрудан» кейін Азиядағы мәдениет және ғылым деңгейі қалай төмендеп кеткені туралы күрсіне айтқаны болды.

«Еуразияның бірінші арнасы»
«Аналитика» мемлекеттік саясатты және елдегі жаңашылдықтарды түсіндіреді. Бірінші материал – Тоқаевтың жерді шетелдіктерге сату туралы алып-қашпа әңгімеге сенуді доғаруға шақыруы. Бірақ, наразылық акциясына шыққан «арандатушылар мен күмән келтірушілерге» Қазақстанға 55 ескі қытай зауыты көшірілмейтінін, сондай көлемде бірлескен кәсіпорындар ашылатынын айтады. Мұндай 13 кәсіпорын әзірден жұмыс істеп жатыр. Онда қазақстандық мамандар қызмет етеді. Бірақ, сол кәсіпорындардың атауы бағдарламада аталмайды, басшыларымен де жұмысшыларымен сұқбат та жоқ.

«Аналитика» президент Тоқаевтың Қазақстан халқына жолдауын егжей-тегжейлі түсіндіреді.
Редакцияның күш салып, әзірлеген көлемді материалы – су туралы сюжет. Мұнда Текелідегі лас судың Инстаграм аралап кеткен кадрлары да, сүйкімді марғауына беретін суды сүзгіден өткізетін қарағандылық қыздың сұхбаты да, редакцияның өз тәжірибесі: краннан аққан суды, сүзгіден өткен суды және бөтелкедегі суды тексеруге алып келеді. Нәтижесінде, су сапасы барлығында бірдей болып шығады. Содан автор: суын үнемі тексеретін Су арнасына ма, әлде бөтелкеге су құйып сататын, бірақ сирек тексеретін кәсіпкерге ме, кімге сену керегін әркім өзі шешуі қажет деген қорытындыға келеді. Материалда судың пәтерлерге тозған құбырлар арқылы жету кезінде бұзылатынын айтатын маман пікірі болғанымен де, бұл тақырып әрмен қарай өрбімеді.

Apta, QAZAQSTAN
Мұнда да авторлар Қасым-Жомарт Тоқаевтың жолдауынан бастады. Бірақ, бар назарды «мемлекеттілікке қауіп жоқтығына» және президент мәлімдемесінде кездескен «сыртқы күштер, бесінші колоннаға» аударды.
Редакторлар президенттің зорлық-зомбылыққа қатысты жазаны күшейту ұсынысына «жабысқандарымен», бұл тақырып түрмедегі және бостандықтағы зорлық-зомбылық сюжетіне айналып кетті. Эфир жүргізушісі қатаң дауыспен «Біз өз өмірін қауіп-қатерге тігіп, қаза тапқан полицейлерге алғыс айтамыз, олардың өмірі үнемі қауіп-қатерге толы» деп салды. Расымен де солай шығар, бірақ олардың айлығы олар қорғауға тиіс адамдардың салығынан құралып отырған жоқ па? Сөйте тұра, сюжеттегі тепе-теңдік бір жағына ойысып кетеді. Негізгі тақырыбы – полицейлер жаман, ойына келгенін істейді. Екінші тарап жоқ. Күтпеген түйін: демек, олардың айлық жалақысын көтеру қажет.


Мемлекеттік қызметкерлер санын қысқарту туралы сюжет те мейлінше шым-шытырақ әрі құрылымы жоқ боп шықты. Автор барлығын бірден айтуға тырысса керек, нәтижесінде ой шашырап, сюжет шықпады.
Бағдарлама Назарбаев пен Путин кездесуі, Жазушылар форумы және ҰҚСК туралы сюжеттермен аяқталды. Жазушылар форумы туралы сюжетте іс-шараның бюджеті – 281 млн теңге шығындалуына қатысты сұрақтар туындағаны айтылмады (мұның бәрі де Аружан Саин келесі бір форумды тым қымбат болғаны үшін, онда да 281 млн теңгеге жетпейді, өткізбей тастағаны туралы ақпаратпен қатарлас болып жатты). Керісінше, автор, жазушылардың өте ұлы адамдар екенін, олар қазір дұрыс бағаланбайтынын дәлелдеуге тырысып бақты.
Бұл бағдарламалардың жалпы леймотиві мынадай: иә, президент мәселелерді айтты, бірақ біздің бағдарлама сол мәселелерді үнемі айтып келеді.
Еске салсақ, қазақстандық телеарналарадың апталық қорытынды ақпараттық-сараптамалық бағдарламаларына мониторингіміз – апта сайын шығады. Келесі шолуымызды келесі дүйсенбіде жариялаймыз.

Мұндай тақырып қоясыз ба? Сауалнама

Жәнібек Нұрыш
-
0
Мұндай тақырып қоясыз ба? Сауалнама

Мақалаға қойылған тақырып сәтті болса, аудитория сенімі күшейеді, оқырман көбейіп, материал қаралымы артады. Ал сәтсіз шықса, керісінше. Күні-түні еңбектеніп дайындаған материалыңыз оқылмай, санаулы көрермен назарына ілінеді. Әйткенмен, “аудиторияны қызықтырудың жолы осы”, – деп сауатсыз, әрі “жаға ұстататын” тақырып қоюға болмайды.

Тақырып – медианың абырой-беделінің көрсеткіші. Осы орайда “Жаңа репортер” редакциясы медиа қолданатын не мүлдем қолданбайтын тақырыптарға тест әзірледі.

Жауап бермес бұрын “Мұндай тақырып қояр ма едім?” деп бір сәт ойланып көріңіз. Сосын дауыс беріңіз.

“Сауалнамадағы тақырыптар журналист этикасына қайшы” деп есептейміз. Неліктен?

Журналист ақпарат таратып, пікірмен бөліскенде оның өшпенділік тудырмайтына, жалған наным-сенімге құрылмағанына сенімді болуы керек. Географиялық, әлеуметтік, этникалық шығу тегіне, нәсіліне, жынысына, сексуалды қалауына, тіліне, дініне, саяси және тағы басқа да көзқарастарына байланысты кемсітуге жол бермеуі тиіс.

Ұсынылған тақырыптардың ішіндегі 9-нөмірлі «Телеграмм-канал сатылды, деп хабарлайды аноним» тақырыбы журналист таратып отырған ақпаратының рас-өтірігіне көз жеткізбегенін көрсетеді. Журналист мәліметтің қайнаркөзін нақты білгенде ғана деректерді жариялайды. Құжаттардың деректерін бұрмалауға, маңызды ақпаратты жасырып қалуына болмайды. Әлеуметтік желі қолданушыларының мәлімдемесін не ақпаратын жариялағанда аса ұқыптылық танытуы міндетті.

1...434445...77Страница 44 из 77

Бұл уеб-сайт америкалықтардың АҚШ халықаралық даму агенттігі (USAID) арқылы көрсеткен көмегімен мүмкін болды. Internews Қазақстан жарияланымдардың мазмұнына жауап береді, бұл АҚШ Үкіметі немесе USAID позициясын міндетті түрде білдірмейді. «Медиасын» бөліміндегі жарияланымдар автордың көзқарасын көрсетеді, бірақ Internews-тің, USAID-тің немесе АҚШ Үкіметінің позициясын міндетті түрде білдірмейді.

Хабарласыңыз: info@newreporter.org

СІЛТЕМЕЛЕР