2021 жылғы 21 наурызда Turkistan телеарнасы ашылды. «Отау ТВ» ұлттық телерадиохабар тарату желісі және кабельдік желілер арқылы үш тілде хабар таратады екен. Эфир контентінің 70%-ы қазақша, 20%-ы орысша, 10%-ы түрікше болады. «Түркі әлеміне ортақ телеарна» делініп, халықаралық мәртебе беріліпті. Қазақстаннан бөлек, Түркия, Өзбекстан, Қырғыз мемлекеттері аумағында көрсетілмек. «Жаңа репортер» медиасыншысы Халима Бұқарқызы түркістандық телеарнаның 21-26 наурыздағы Turkistan times жаңалықтар топтамасы және Salem таңғы бағдарламасына шолу жасады.
Әлқисса
Телеарна редакциясы Алматы қаласы сыйға тартқан «Алатау» медиаорталығында орналасқан. Телеарна телевизия құрылғыларының соңғы технологиясымен жабдықталған. Жаңалықтар қызметі мен таңғы бағдарлама студиялары көз тартады.
Түркі дүниесіне ортақ құндылықтарды, тарихи-мәдени мұраларды насихаттайтын, саяси-экономикалық байланыстарды баяндайтын бағдарламаларды, күн сайын өзекті ақпараттар мен телехикаялар, деректі фильмдерді ұсынады екен.
Таңғы эфирі Salem ақпараттық-сауықтық бағдарламасынан басталады. Turkistan times жаңалықтар топтамасы тәулігіне екі рет тікелей эфирге шығады. Шаһардың жаңа нысандарын таныстыратын «Түрленген Түркістан», ақын-жазушылар, ұстаздар мен ғалымдар, өнер адамдарының ішкі әлемін зерттейтін «Жан сарайы», батагөй қариялар мен аузы дуалы абыздардың өсиетін ұсынатын «Ғибрат», Түркістан өңірінде өндірілетін өнімдерді насихаттап, экономикасын сараптайтын «Кәсіпкерлік қырандары», ел алдында жүрген азаматтармен бүкпесіз сұхбат құратын «Бетпердесіз», өңірдің табиғаты мен тылсым сырға толы мекендерінен жасалатын телесаяхат — Travel Turkistan бағдарламалары бар. Бағдарламалар атауы сәтті таңдалған.
Таңғы бағдарлама мен жаңалықтар топтамасын қарап шықтық.
Негізсіз теңеулер
Salem таңғы бағдарламасының алғашқы шығарылымы Наурыз мейрамынан басталды. Тәп-тәуір басталған бағдарламаны жүргізушінің: «Наурыз мерекесінің тарихына көз салсақ, әлем халықтарының басым бөлігі аталған мейрамды әлі күнге дейін тойлап келеді» деген сөзі бұзды.
Ол мұндағы «әлем халықтарының басым бөлігі» деген мәліметте қандай да бір дереккөзге сілтеме бермеді, дәлел де келтірмеді. Жүргізуші пайымына салсақ, әлемде қанша халық болса, соның басым бөлігі осы мерекені атап өтеді.
Қандай да бір ауқымды, көлемді сипаттағанда дереккөзін айтып, нақтылағанда айтар ой дәлелді әрі нанымды болады.
Қазақстандағы БАҚ-та түрлі іс-шараға ғаламдық сипат беру қалыпты құбылысқа айналып барады. Мәселен, history. kz порталы «Наурыз жер бетіндегі ең көне мейрамдардың бірі ғана емес әлем бойынша кең көлемде аталып өтілетін мерекелердің бірі» деп, бұл мерекені қай елдер атап өтетінін жазады: «…Бес мың жылдық тарихы бар бұл мейрам Мексика, Иран, Ауғанстан, Бирма секілді елдерде жоғары деңгейде аталып өтілсе, Қазақстан, Өзбекстан, Түрікменстан, Тәжікстан, Әзербайжан, Албания, Қырғызстан, Моңғолия, Македония және Түркия елдерінде мемлекеттік мереке ретінде тойланады».
Ойланбай-ақ қарасақ, мұнда аталған мемлекеттер саны әлем елдерінің немесе әлем халқының жартысына да жетпейді.
Бір қарағанда, бұл ұсақ-түйек көрінер, алайда осындай жалпылама әспеттеу сөздерін жиі қолдану көбік сөзді көбейтеді.
Бағдарламаның екінші сюжеті Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне арналыпты. Жүргізуші: «Түркістан бізге ғана емес, күллі түрік жұртшылығына қадірлі әрі қасиетті мекен екенін білеміз, дәл осы тұстан енді әңгімемізді бөліп, әлемнің сегізінші кереметі (!) саналатын атақты Қожа Ахмет Ясауи кесенесі жайлы бір ақпаратты біліп алсақ» деп, «әлемнің сегізінші кереметі саналатын» деген теңеуін негіздемеді.
Тарихта «әлемнің жеті кереметі» тізіміне енетін сәулет өнері ескерткіштері бар. Соның желісімен жаңа әрі керемет сәулет нысандарын «әлемнің сегізінші кереметіне» балап жатады. Сондықтан Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің әлемнің сегізінші кереметіне баланып, айтылатынына мән бергенде көрерменді шатастырмас еді. Ал мұнда жүргізуші теңеуді нөмірлеумен ауыстырып жіберді. Айтпақшы, Нұр-Сұлтандағы «Бейбітшілік және келісім сарайын» да әлемнің сегізінші кереметі қатарына қосқандар бар екен.
Осы сюжеттің авторы кадр сыртындағы мәтінде: «Қожа Ахмет Ясауи кесенесі әлемнің екінші Меккесі саналады» деп қалды. Әдетте «Кіші Мекке» теңеуі Түркістан қаласына қарата айтылады.
ҚР Президентінің «Түркістан қаласын түркі әлемінің мәдени-рухани орталығы ретінде дамыту жөніндегі бас жоспардың тұжырымдамасын мақұлдау туралы» Жарлығының жобасында: «Кесене Қазақстан және Орта Азия мұсылмандары зиярат ететін орын болып табылады. Зиярат етушілердің айтуынша, Түркістан қаласына үш рет бару Меккеге кіші қажылыққа барумен тең келеді» деп жазылған.
«Тұңғыш» сөзін телу
Turkistan times жаңалықтар топтамасының 21 наурыздағы шығарылымында Түркістанда өткен медиафорум, шетелдік және отандық журналистердің баспасөз туры, Түркиядағы Наурыз тойы, Түркістан қаласынан Ыстамбұлға халықаралық әуе рейсінің ашылуы, этноауылдағы ұлттық спортты дәріптеу, Ежелгі Отырардан Түркістанға қатынаған керуен, екі тонна наурыз көже пісіріп, рекорд орнатқан оқиға туралы сюжеттер көрсетілді. Соның ішінде медиафорум туралы сюжетті талдайық.
Біріншіден, диктор: «Түркістанда тұңғыш рет медиафорум өтіп жатыр» деп айтады. Мұндағы «тұңғыш медиафорум» сөзі күмәнді, себебі Түркістан қаласында бұған дейін, дәлірегі 2018 жылғы қазанда халықаралық медиафорум өткен. Бұл туралы сол кезде БАҚ-тар да жазған.
Екіншіден, тікелей эфирде сөзден жиі сүрінуді байқадық. Телеарна ұжымының тікелей эфирде жаңалық тарату ұмтылысы — құптарлық қадам. Алайда соған дайындық керек. Тілшінің тікелей эфирдегі сөзінен қаз-қалпында келтірейік. Жақша ішіне сын-ескертпені жаздық.
«Бүгінгі форумға түркітілдес елдерінің 35 бұқаралық ақпарат құралдары (саннан кейін сөзге көптік жалғауы жалғанбайды — авт.) өкілдері ішінен 100-ге жуық азамат кеп тұр, олардың ішінде отандық БАҚ өкілдері де бар, форумның мақсаты — Түркістан қаласын түркі елдерінің мәдени орталығына айналдыру (БАҚ өкілі Түркістанды түркі елдерінің мәдени орталығына айналдыра ала ма? — авт.), Түркістан облысының оң имиджін қалыптастыру және Түркістан облысында атқарылып жатқан оңды істерді түркі елдеріне кеңінен насихаттау (медиафорумда кәсіби медиамамандар бас қосып, салаға қатысты тақырыптарды талқыласа керек, ал мұнда тілші медиафорум мақсатын айта отырып, атауы мен мақсаты қабыспайтынын айтпайды — авт.). Осы бойынша форум (артық сөз — авт.) Түркістан облысының әкімі форумға арнайы келді. Атқарылатын жұмыс жоспарымен бөлісті, БАҚ өкілдеріне арнайы баяндамасын жасады», деп Түркістан облысының әкімі Өмірзақ Шөкеевтің сөзінен үзінді келтіреді.
Тікелей эфирде қапелімде ауызға сөз түспей қалатыны бар, сондықтан журналист алдын ала дайындалады. Медиафорум оқыс оқиға емес, алдын ала жоспарланған жиын. Тікелей эфирде айтар сөзді жүйелеп алуға уақыт болды.
Тілші тікелей эфирде қырғыз елінің «Пирамида» телеарнасы тілшісін сөзге тартып, «Айдарбек мырза, Түркістанға қош келіпсіз, Түркістан ұнады ма? Кешелі бері аралап көріп жатырсыз, туризм тартуға қолайлы аймақ па?» деп сұрайды.
Қырғыз журналисі сұрақты түсінбеді ме әлде бұл сұрақтың өзіне қатысы жоғын білді ме, екі ел арасындағы медиабайланысты нығайту туралы пікір білдірді. Сұрақ жауапсыз қалды.
Тікелей эфирдегі қателер
Тікелей эфирде сөзден сүріну 22 наурыздағы шығарылымда да қайталанды. Мұнда Наурыз мейрамына арналған іс-шарадан тікелей эфирге шықты.
Тілші «Бесікке салу» дәстүрін атқарған әжеге келіп, «Әже, түріңізге қарасақ (!) немере-шөбере тәрбиелеп отырған ақ жаулықты әжесіз, немере-шөберелеріңізді де осылай бесікке саласыз ба, жоқ әлде бұл жай ғана қойылым (!) ретінде жасалып жатыр ма?» деп сұрайды.
Тұсаукесер рәсімін жасап жатқандарға барып: «Бұдан өзге („бұған дейін“ деп айтқысы келген болар) көріп отырғандарыңыз бесікке салу рәсімі болатын, одан кейін („ал қазір“ деп айтса жөн) алаңда тұсаукесер рәсімі өткізілмек, тұсаукесерді өздеріңіз білесіздер, енді енді тәй-тәй қадам басып келе жатқан бүлдіршіннің тұсауын кеседі, оған кез келген адам тұсау кеспейді, тек қана елге беделді (!), белгілі (!) азаматшалар (!) ғана тұсау кеседі» деді.
Шынтуайтына келгенде, нәрестенің тұсауын кесетін адамды жүрісі жылдам, қимылы ширақ, іске епті қасиеттерімен көзге түсетін қағілез, пысық адамдар арасынан таңдап алатыны «Қазақ энциклопедиясында» да, этнограф-ғалымдар кітабында да жазылған.
Ал беташар өтетін жерге жақындап, «…өздеріңіз көріп отырғандай, бесікке салу адамның жас кезін (адамды жас кезінде емес, жаңа туған сәби кезінде бесікке салады) бейнелесе, тұсаукесер рәсімі қаз-қаз басқан сәтті бейнелеп отыр. Бұдан өзге бозбала, бойжеткен шағында салт-дәстүрлерде беташар өзіндік орын алады (бұл сөйлемде тілші не айтқысы келгені мүлдем түсініксіз). «Той құтты болсын, асаба жігіт, сіз келіннің бетін ашқалы тұрсыз-ау деймін, ә? Олай болса, бізде бір қолқа (!) болсын (дұрысы: „сізге бір қолқа салайын“), кеше ғана эфирге шыққан телеарнамызға, түркі жұртына деген бір арнауымыз (арнауыҢыз) болса…» деді.
Осылайша, Наурыз тойынан тікелей эфир жүргізген тілші қате сөйлеп, түсініксіз ой айтып, тақырыптан хабарсыз екенін байқатты.
«Мерзімі өткен» жаңалық
Turkistan телеарнасы түркі тілдес елдердегі түркі дүниесімен байланысты жаңалықтар таратуды мақсат етеді. Алайда жаңалықтар топтамасынан «мерзімі өткен» оқиғалар туралы сюжет беріп жатты.
Мәселен, Turkistan times жаңалықтар топтамасының 26 наурыздағы шығарылымында Түркияның Ыстамбұл қаласында Абай алаңы мен ескерткіші ашылғанын көрсетті.
Ыстамбұлдағы Абай алаңы мен ескерткіші 18 наурызда ашылған екен. Ал Turkistan телеарнасы содан бері араға 8 күн салып, жаңалық етті. Араға апта салмай, 21 наурызда көрсетсе жөн.
Тағы бір мысал, былтыр, яғни 2020 жылғы 11 желтоқсанда Қырғызстан астанасы Бішкекте А. Осмонов атындағы Ұлттық кітапханасында Абай Құнанбаевқа ескертіш орнатылды. Бұл жөнінде Қазақстан Республикасының Қырғыз Республикасындағы елшілігі хабарлаған. Ал Turkistan телеарнасының ұжымы Бішкектегі әріптестері жіберген видеоматериалды «таяуда өткен (!) мәдени іс-шара» деп ұсынды. Үш жарым ай бұрынғы оқиғаны «таяуда өткен» оқиғаға айналдырды.
Биылғы 11 наурызда Бішкекте Абайдың 175 жылдығына арналған мәдени іс-шара өтіпті. Мұны 25 наурызда көрсетті.
26 наурыздағы Turkistan times жаңалықтары Қарақалпақстанда тұратын қолөнер шебері туралы сюжет көрсетті. Диктор сюжеттің алғысөзінде: «…әдетте қазақтың 6 қанатты, 24 қанатты киіз үйлері болады, ал қарақалпақстандық шебер жақында 30 қанатты ұлттық отау жасап рекорд орнатты» деп хабарлады.
Отыз қанат үй жасаған рекорд туралы сюжетте айтылмады. Рекорд қайда тіркелді, кім тіркеді? Бұл да айтылмады.
***
Түркі әлеміне ортақ телеарна болуды мақсат еткен Turkistan телеарнасының эфирі мәдени мазмұндағы жаңалықтар мен жергілікті атқарушы билік ұйымдастырған іс-шараларға көбірек мән береді.
Халықаралық телеарна бола тұра түркі елдерін айтпағанда Қазақстанның басқа өңірлеріндегі жаңалықтарды да қамти алмады.
Түркістан облысындағы өзекті проблемаларды жариялайтын сюжет жоқтың қасы. Саяси тақырыпты сырт айналған күнде де өңірдегі әлеуметтік-экономикалық тақырыптарды да елеусіз қалдырды.
Бәлкім, тұсаукесер аптасын көңілді нотада бастағысы келген телеарна алдағы уақытта жұртқа жақын телеарнаға айналар.
