Апталық сараптамалық бағдарламаларға дәстүрлі шолуымызда «Жеті күн» және «Апта» бағдарламаларын қамтыдық. Екі бағдарламаның бірінші сюжеті президент Қ.Тоқаевтың Душанбедегі қос бірдей отырысқа қатысуына арналыпты. Apta редакциясы өңірлердегі бірнеше ауқымды проблеманы қозғаса, «Жеті күн» тілшілері Тұңғыш президент Нұрсұлтан Назарбаевтың Жамбыл облысындағы Әлжан ана ауылына барғанына ерекше мән берді.
Айта кетелік, «Еуразия бірінші арнасының» жаңа маусымда басталған «Айна» сараптамалық ток-шоуының соңғы шығарылымы телеарнаның сайтына да, YouTube-арнасына да жарияланбапты. Сондықтан бұл шолуымызда қамтылмады.
Бағдарлама президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың Душанбеде өткен ҰҚШҰ мен ШЫҰ-ға мүше мемлекеттер басшыларының бірлескен отырысына қатысуынан басталды. 13 минуттық сюжетте Қазақстан президентінің отырыстардағы сөзінен үзінділер көрсетіліп, ұсыныстары баяндалды. Душанбе қаласының әдемі көріністері сюжетке ерекше өң берді.
Қасым-Жомарт Тоқаевтың Душанбеде түрлі ел басшыларымен кездесуінен де көрсетіп, сарапшылар президент бастамаларын талдады.
Содан кейін жүргізуші Дархан Әбдіуахит ҚР Тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың анасы туралы естелік айта жөнелді. Тақырыбы жағынан қисынсыз бетбұрыс арқылы бағдарлама авторлары Н. Назарбаевтың апта ішіндегі жұмысын баяндауға ауысқысы келгендей. Тұңғыш президент Жамбыл облысындағы Әлжан ана ауылына сапарлапты. Ауылдағы Әлжан ана музейіне, Мәдениет үйіне, Спорт кешеніне «арнайы ат басын бұруы» және тағы басқасы жөнінде сюжет әзірлепті. Сюжет авторлары Назарбаев сапары қалай өткенін рет-ретімен айтып шықты.
Ал «Жаңа кампус» деген сюжет Алматыда Назарбаев Университетінің жаңа кампусы ашылатынына арналды. Бұл ақпарТұңғыш президент Н. Назарбаев НУ басшысы Шигео Катсуды қабылдауы барысында мәлім болған екен. Сюжетте университеттің білім саласындағы орны мен жаңа кампустың ерекшелігі туралы әңгімеледі.
Президент Тоқаевтың апта ішіндегі қабылдауларына бағдарламаның 28-минутында кезек жетті. Осылайша «Жеті күн» авторлары Тұңғыш президент пен қазіргі президенттің жұмыс аптасын жарты сағат баяндап, бағдарламаның екінші бөлімін бастады.
«Қыстың қамы» деген сюжетте тілшілер солтүстік өңірлердегі тұрғын үйлерді жылытуға байланысты туындаған қиындықтарды айта келе Үкімет отырысында премьер-министрдің тапсырмасынан үзінді берді. Сюжет елдегі қысқа дайындық қалай жүріп жатқанынан біршама ақпарат берді.
Әкімшілік мәртебесі өзгеріп, ауылдан қалаға айналған Қосшы жайында «Қалың қалай, Қосшы?» деп аталатын сюжет дайындапты. Қала мәртебесін алған ауыл тұрғындарының проблемаларын жан-жақты қамтып, мәселеге жауапты мекеме өкілдерін сөйлетті.
Реновацияға жататын ескі үйлер проблемасы туралы сюжет тақырыпты жан-жақты ашып, тұрғындарға қайдан және қалай баспана берілетін түсіндіріп, мемлекет қажетіне алынатын жер үйлердегі тұрғындардың аз өтемақыға келіспей отырғанын да көрсетті.
«Атамекен» ҰКП еліміздің барлық өңірінде қаржы орталықтарын ашқан екен. Аз пайызбен несие береді. Бұл үшін кәсіпкерлер палатасына мемлекеттен 22,5 млрд теңге бөлініпті. Келер жылы 50 млрд теңгеге дейін ұлғаяды. Сюжет авторы Сәкен Сейітханұлы микроқаржы ұйымдары тарапынан бизнеске берілетін несиенің артықшылығын сарапшылардан сұрапты. Алайда келер жылы бизнесті несиелеуге бөлінетін қаражат барлық микроқаржы ұйымдары арқылы іске асырыла ма әлде тек «Атамекен» палатасының қаржы орталықтары арқылы беріле ме? Мұны нақтыламады.
Бағдарламаны түйіндеген «Тәуелсіздік тойы» деген сюжет соңғы аптада өңірлерде өткен мәдени іс-шаралар топтамасынан тұрады. Алматы облысында ұйымдастырылған «Отбасы фест» шарасында мұқтаж отбасыларға азық-түлік қоры беріліпті. Сюжетте осы отбасы мүшелерінің бет-жүзін анық көрсетті.
Apta АҚШ, Ұлыбритания және Аустралия елдерінің AUKUS қорғаныс альянсы құрылғанын хабарлаудан басталды. Осы альянс туралы толығырақ айта келе, Душанбеде өткен ҰҚШҰ мен ШЫҰ-ға мүше мемлекеттер басшыларының бірлескен отырысына ойысты. Жүргізуші Жайна Сламбек алғысөзде осы отырысқа РФ президенті В. Путин онлайн-режимде қатысқанына және Ауғанстандағы жағдайға назар аударды. Душанбеден дайындалған сюжет әдепкі хаттама мазмұннан аспай, ҚР президенті Қ.Тоқаевтың сөздерінен және ҚР СІМ басшысының комментарийінен құралыпты.
Елімізде халық санағы онлайн-форматта өтіп жатыр. 1 қазанда офлайндағы санақ басталады. Халық санағының қажеті не, қорытындысын дұрыс талдай білеміз бе? Міне, осы сауалдарға жауап іздеген сюжет әлеуметтанушылар, санақшылар және астана тұрғындарын сөйлетіп, жан-жақты дайындалыпты. Тілші халық санағы не үшін қажет екенін түсіндірді. Сюжет басында әлеуметтанушылардың аты-жөнін шатастырып, кейін түзетті.
Түркістан облысының Шардара ауданында балабақша тәрбиешісін жұмыстан шығарып жіберген екен. Apta сюжетінен кейін қызметкер қайта жұмысына орналасыпты. Алайда балабақша меңгерушісі оның сол аралықтағы жұмыс күндеріне толықтай ақы төлеуден бас тартыпты. Өйткені оны телеарнадан көрсетіпті. Apta редакциясы тәрбиешіні сөйлетіп, бұл мәселені оның көзқарасы тұрғысынан баяндады.
COVID-19 және коронавирусты пневмония туралы ресми статистикадан кейін басқа дерекке, дәлірегі жол-көлік оқиғаларына ауысты. 2021 жылдың қаңтар-тамыз айларында көлік апатынан 1258 адам қаза тауып, 10 947 адам жарақат алған. Өте ауыр мәлімет. Сондықтан да авторлар осы тақырыпқа сюжет арнағанда болар еді. Бұл бұрнағы көрсеткіштерден аз ба, көп пе? Бұл сандардың арғы жағында не бар? Сан дегеніміз салыстырып берсе ғана мәнді бола түседі.
Қуаңшылықтан Түркістан облысының да ауылдары зардап шегіп отыр. Жер тақыр, мал көтерем, жем-шөп жоқ, болса да қымбат. Шаруалар қысқа жинаған мал азығын қазір беріп жатыр. Бәрі де жұт келгенін айтады. Өзекті тақырыпқа жақсы сюжет дайындапты.
Қазақстанда жылыту маусымына дайындық қалай? «Жеті күн» редакциясы да сюжет арнаған тақырыпты Apta авторлары да нысанаға алыпты. Еліміздің жылыту саласында мәселе жетерлік екен (құбырлар әбден тозып, шіріген, көмір сапасыз әрі қымбат және тағы басқа). Сюжетте тұрғындарды, әкімдік, министрлік өкілдері мен сарапшыларды сөйлетіпті.
Маңғыстау облысындағы Қошқар-Ата радиоактивті заттар дала-қоймасында зарарсыздандыру жұмыстары тоқтап қалыпты. Өйткені ақша бөлінбеген. Бұл жер аймақ тұрғындарының өміріне қауіпті. Сюжет барлық тарапты қамтып, экологтарды тартып, ауқымды проблеманы көрсетті.
Бағдарлама суретші Бектас Кәрімұлы туралы портрет сюжетпен аяқталды. Ол малдың жауырын сүйегіне сурет салады екен. Моңғолиядан қоныс аударған қандасымыз Ақмола облысында тұрады. Жұмыс барысынан түсірілген әдемі кадрлары бар танымдық сюжет.
«Жаңа репортер» редакциясы қазақстандық телеарналардың қорытынды бағдарламаларына тұрақты мониторинг жүргізіп, апта сайын шолу жариялайды.
Apta бағдарламасына шолуды әзірлеуге Жәнібек Нұрыш қатысты.
Биыл Қазақстанда жұмысшылар ереуілі жиіледі. Шілде-тамызда отызға жуық өндіріс орны мен қызмет көрсету мекемесінде ереуіл өткен. Басым бөлігі Маңғыстау облысындағы мұнай-газ саласында қызмет көрсететін ұйымдарда болды. Шілде-тамыздағы ереуілдер Qazaqstan TV, «Хабар» (орыс тіліндегі), Astana TV, «31 арна» және КТК телеарналарының жаңалықтар бағдарламасынан қалай көрініс тапқанын талдаймыз.
Ереуіл дегеніміз не? Ереуіл — еңбекшілердің жұмыс беруші мен билік құрылымдарына талаптарын қойып, талап орындалмайынша (немесе екі жақ ымыраға келмейінше) жұмысшылардың еңбек етуден бас тартуы. Олар ереуіл арқылы экономикалық-әлеуметтік және саяси мүддесін, құқығын қорғауға мүмкіндік алады.
Ереуіл — жұмыс беруші мен жұмысшы арасындағы еңбек дауларын шешу әдістерінің бірі. Батыс елдерінің медиасында жұмысшы және кәсіподақ проблемасынан хабар таратуға бағытталған «Еңбек журналистикасы» (Labor Journalism) қалыптасқан. Журналистиканың бұл бағыты саны көп, бірақ үні аз естілетін еңбекшілердің әлеуметтік әділдікке қол жеткізуі, оларға дұрыс жұмыс шарттары жасалуы сияқты тақырыпта материал жариялайды. Алайда 20 ғасырдың аяғына қарай еңбекшілер қозғалысы азайды. Батыс сарапшылары жұмысшылар құқығы мен мүддесі тұрғысынан хабар тарататын журналистиканың да бәсеңдеп, тіпті мүлдем жойылғанын айтады.
Кәсіпорын басшылығының мәлімдемесі мен ұстанымын хабарлайтын іскерлік журналистика (Business Journalism) еңбек журналистикасын алмастырып жатыр. Өндіріс орнының басшылығы PR-агенттік қызметіне жүгініп, жарнама беріп, баспасөз мәслихатын өткізіп ұстанымын көпшілікке жеңіл жеткізе алады. Ал қарапайым жұмысшыларда қаржы ресурсы, ұйымдасу мүмкіндігі (еңбекшілер саны көп болған сайын ұйымдасуы да қиынырақ) аз. Сондықтан олар журналистердің «үн қосуына» мұқтаж.
Оқиға орнына бара алмайтын көпшілік аудитория әдетте медиа таратқан хабардан оқиға жайлы көзқарас қалыптастырады. Сондықтан медианың ереуіл жайлы ақпаратты барынша шынайы әрі бейтарап ұсынуы өте маңызды. Көпшілікке GMG (Glasgow Media Group) немесе GUMG (Glasgow University Media Group) деген атауымен танылған Глазго университетіндегі бір топ зерттеуші өткен ғасырдың 70-90-жылдары британ медиасындағы жаңалықтардың жасалу процесіне үңіліп, сырттай қарағанда бейтарап әрі шынайы көрінетін жаңалықтар сюжеті шын мәнінде медиа қызметкерлері мен басшыларының ыңғайына қарай құрастырылатынын айтады. GMG зерттеулерінің бірінде British Leyland автомобиль зауытындағы жұмысшылар ереуілін BBC1, BBC2 және ITN телеарналары қалай көрсеткенін талдаған. Зерттеу нәтижесінде жаңалықтар сюжеті ереуілшілерге қарсы құрастырылғаны анықталыпты. Медиа қызметкерлері ереуілдің экономикаға зиян тигізіп жатқанына, бір топ ереуілшінің кесірінен бүкіл өндіріс тоқтағанына көбірек екпін қойыпты. Ереуілді сынаған материалдар саны компания менеджментін сынайтын материалдар санынан бірнеше есе көп болған. Медиа қызметкерлері сұхбат кезінде ереуілшілерге кінәмшіл әрі агрессиялы сұрақтар қойып, ал өндіріс басшыларына барынша жеңіл әрі сыпайы сауалдар жолдайды. Ереуілшілердің талабын айтуға аз уақыт бөліп, компания басшыларының ойланып, пікір білдіруіне көбірек уақыт берген. Осылайша ереуілшілерді жағымсыз сипаттағы, ал компания басшыларының жағымды образын қалыптастырады. GMG зерттеулері кең танылып, сыни талдаулары көптеген басылымның мейлінше бейтарап хабар таратуына ықпал етті.
GMG зерттеушілерінің әдіснамасын негізге ала отырып, мемлекеттік Qazaqstan TV (акциялары Ақпарат және қоғамдық даму министрлігіне (АҚДМ) тиесілі) және «Хабар» (акциялары Қаржы министрлігіне тиесілі, ал акцияларды басқару АҚДМ бақылауында) телеарналары, партиялық Astana TV (Nur Otan партиясына тиесілі Nur Media холдингіне қарайды), коммерциялық бағыттағы жекеменшік «31 арна» (негізінен «Верный капитал» инвестициялық компаниясына тиесілі) және КТК (акцияларының басым бөлігі Тұңғыш президент Қорына тиесілі) телеарналарының 25 маусым — 2 қыркүйек аралығындағы жаңалықтарында ереуіл тақырыбы қалай көрсетілгенін қарастырдық.
Басқаша айтқанда, шолуды «КЕЗБИ» компаниясы жұмысшыларының ереуілінен бастап, «Аралтұз» жұмысшыларының ереуіліне дейін қамтыдық. 5 телеарнаның уеб-сайты мен YouTube парақшаларына 2 ай бойына күнделікті жарияланған жаңалық сюжеттеріне талдау жасалды. Жұмысшылардың наразылық білдіріп, өндіріс орнында еңбек етуді тоқтатқан әрекеттері ғана ереуіл деп қарастырылды. Олар келіспеушілік білдіріп, бірақ өндірісті тоқтатпаған наразылық акциялары мен еңбек дауларын ереуіл ретінде есепке алмадық.
Qazaqstan TV
Телеарна шілде-тамыз айларында мұнай компанияларында болған ереуілдердің ешбірін көрсетпеді. Тек бір ереуілді жаңалық сюжеті етіп жариялаған, ұсыну форматына қарасақ, шынайы ереуілге ұқсамайды. 19 тамыздағы сюжетте Ақтөбедегі қоғамдық көлік жүргізушілері жұмысқа шықпағанын хабарлайды. Бір қызығы, бұл оқиғаны біз бақылаған телеарналардан тек Qazaqstan ұлттық арнасы көрсетті. Сюжетте жүргізушілер электронды төлем жүйесін алып тастауды талап ететіні айтылады. Ізінше қала тұрғындары автобустар маршрутқа шықпаған соң таксимен қатынауға мәжбүр болғанын, такси қымбаттап кеткенін түсіндіреді. Жүріп тұрған автобустар саны азайған соң жолаушыға лық толғанын, ал мұның санитария нормаларына сай келмейтінін алға тартады. Қалалық жолаушылар көлігі секторының бас маманы жүргізушілердің несие мен алимент төлемей, карталары бұғатталып қалғанын, сол себепті жалақыны банк картасымен емес, қолма-қол алғысы келетінін айтқан. Мұндай ақпараттың барлығы қосылып, ереуіл мен ереуілшілер жайлы жағымсыз образ қалыптастырады. Сюжетте ақтөбелік жүргізушілердің 1 ай бұрынғы еңбекақысын әлі ала алмай жүргені айтылмайды. Жүргізушілер ереуілінің негізгі себебі де осы екен. Мұны басқа басылымнан білдік.
Ұлттық арна көптеген ереуілді көрсетпей, бір ғана ереуілді хабарлайды. Ереуілшілерді ақылға қонымсыз талап қоятын, алимент төлеуден қашып жүрген ұнамсыз бейнеде ұсынады. Телеарна жаңалықтарында мұнайшылар ереуілі көрсетілмеуіне қарап, Маңғыстау өңірінде меншікті тілшісі жоқ екен деп те ойларсыз. Алайда ереуілді көрсетпей, орнына екпе салдырып жатқан жаңаөзендік мұнайшылар жайлы материал беріп жатады.
«Хабар» (орыс тіліндегі жаңалықтары)
Бұл телеарна да мұнайшылар ереуілін ескерусіз қалдырды. 2 ай ішінде болған 30—ға жуық ереуілдің бірін ғана көрсетті, бірақ сипаты жағынан ереуілге ұқсамайды. Есесіне Qazaqstan телеарнасының жалғыз ереуіл-сюжетіне қатты ұқсайды. Ұлттық арна Ақтөбедегі автобус жүргізушілерін көрсетсе, «Хабар» арнасы 25-тамыздағы сюжетінде Оралдағы автобус жүргізушілерінің наразылығынан хабар таратады. Оралдық жүргізушілер де электронды төлемге қарсы. Бұл сюжетте де ереуілшілердің талабы айтылады, сосын олардың сұрап отырғаны ақылға сыйымсыз талап екенін көлік басқармасы басшысының жауабымен түсіндіреді. Сюжетте наразы автобус жүргізушісі уәделі 250 мың теңгенің орнына шамамен 180 мың теңге жалақы алып жүргенін айтады. Бұл сюжет жарияланғанынан бір апта өткен кезде Қазақстанның басқа бір аймағы — Қызылорда облысында еңбек дауы туды. «Аралтұз» компаниясының жұмысшылары көп жылдан бері 60-70 мың теңге айлық алып келе жатқанын айтып, еңбекақыны өсіруін талап еткен. Бірақ «Хабар» мұны көрсетпеді.
Ереуіл басталған күн
Жұмысшылары ереуілге шыққан мекемелер
Qazaqstan TV
Хабар (орыс тіліндегі)
Astana TV
КТК
31 арна
30 маусым
КЕЗБИ
—
—
—
✔
✔
7 шілде
Glovo
—
—
—
✔
✔
8 шілде
Қазақстан темір жолы – жүк тасымалы АҚ
—
—
—
✔
✔
12 шілде
Алматыметроқұрылыс*
—
—
—
✔
—
13 шілде
KMG Security
—
—
—
—
✔
13 шілде
Атырауинжстрой
—
—
—
—
✔
14 шілде
Жаңаөзен жедел жәрдем стансасы жүргізушілері
—
—
—
—
—
15 шілде
МұнайСпецСнабкомпани
—
—
—
—
✔
19 шілде
БатысГеофизСервис
—
—
—
—
✔
19 шілде
Құнан холдинг
—
—
—
—
✔
19 шілде
Глобал Строй и К
—
—
—
✔
✔
21 шілде
Ақтау мұнай сервис компаниясы
—
—
—
✔
✔
21 шілде
Оilfield equipment and service
—
—
—
✔
✔
21 шілде
НБКС
—
—
—
—
✔
22 шілде
Тазалық-С
—
—
—
—
✔
23 шілде
UTS LLC
—
—
—
—
✔
25 шілде
ESS Support Services
—
—
—
—
—
27 шілде
Өзенэенергосервис
—
—
—
—
—
28 шілде
Industrial Service Resources
—
—
—
—
—
30 шілде
ABUEV GROUP
—
—
—
—
—
31 шілде
Емир-ойл
—
—
—
—
—
4 тамыз
Caspian food
—
—
—
✔
✔
19 тамыз
Автопарк Ақтөбе
✔
—
—
—
—
23 тамыз
West Oil Software
—
—
—
✔
✔
24 тамыз
Ақтаукрантехсервис
—
—
—
✔
✔
25 тамыз
Орал автобус жүргізушілері
—
✔
—
—
—
27 тамыз
Techno Trading LTD
—
—
—
—
✔
1 қыркүйек
Аралтұз
—
—
—
—
✔
Кестеде 2021 жылғы шілде-тамыз айларында Қазақстан медиасы хабарлаған ереуілдер берілген.
Astana TV
Astana TV телеарнасы маусым-тамыз айларында бір де бір ереуілді көрсетпеді. Телеарна уеб-сайтына жарияланған жүздеген жаңалық сюжетінің арасынан ереуіл жөнінде бір де бір хабарлама таппадық.
КТК
Алғашқы үшеуімен салыстырғанда, КТК жаңалықтарында ереуіл тақырыбы көбірек кездесті. 2 айда телеарнаның уеб-сайты мен YouTube парақшасына ереуіл жайлы 11 сюжет жарияланған.
Дегенмен үшеуі біздің түсінігіміздегі ереуіл анықтамасына толық сәйкес келмеді. «Шымкентте зертхана қызметкерлері ереуілге шықты» деген сюжет аурухана қызметкерлерінің проблемасын көрсетеді. Зертхана жекеменшікке өткен соң айлық бірнеше есе қысқарып, қызметкерлердің көбі жұмыстан кетіпті. Зертханашылар басшылықтан қысым көріп жүргенін де айтады. Сюжет маңызды проблеманы көтерсе де бұл оқиғаны ереуіл ретінде қарастыру қиын. Себебі жұмысшылардың талап қойып, талаптар орындалмайынша еңбек етуден бас тартып-тартпағаны айтылмайды. Осыған ұқсас жағдай метро құрылысшыларының айлық өсіруді талап етіп, 2 күннен кейін олардың айлығы 60 пайызға көбейгенін хабарлаған сюжетте де бар.
Аталған материалдарда еңбекшілер проблемасы жақсы көтерілсе де жұмысшылардың не ереуіл жасағаны, не өндірісті тоқтатпастан наразылық білдіргені түсініксіз. КТК арнасы қалған 8 сюжеттің бірінде Шымкенттегі теміржолшылардың, тағы бірінде Алматыдағы Glovo жеткізушілерінің ереуілін хабарлайды. Шілде-тамыз айларында Маңғыстау облысында болған ереуілдер тақырыбына 6 сюжет арнапты.
КТК арнасы мұнайшылар ереуілі жайлы жиі хабар таратпады, десе де жұмысшылардың ереуілдетіп жатқаны жайлы ақпарат беріп, еңбекші-кәсіпорын басшылығы-әкімдік пікірлерін алма-кезек ұсынды. Бір қызығы, 6 сюжеттің үшеуінің тақырыбында «мұнайшылар тағы да ереуілге шықты» тіркесі кездеседі. Әр сюжеттегі ереуілге түрлі компания жұмысшылары шыққан. Яғни жұмысшылар тағы да ереуілге шықпаған, басқа компанияның еңбекшілері ереуілдеткен. Мұндай сөз тіркесі мұнайшыларды үнемі ереуілдететін сияқты көрсетеді. Сонымен қатар, бір де бір ереуілді бастан-аяқ көрсетпей, «тағы да ереуілге шықты» деп кесіп айтқаны тосын естілді. Телеарна KMG-Security және «БатысГеоФизСервис» қызметкерлерінің ереуілге шыққанын хабарламай, бірақ 22 шілдедегі сюжетте ереуілшілердің талабы орындалғанын айтып өткен.
31 арна
Ереуіл жайлы ең көп және жан-жақты хабарлаған жалғыз телеарна — «31 арна». Айта кетерлігі, телеарнаның «Информбюро31» жаңалықтар бағдарламасында еңбекші ереуілінен бөлек, жұмысшылар құқығын қорғауға бағытталған еңбек даулары жайлы сюжеттер де жиі ұшырасты. Ереуіл сюжеттеріне ғана тоқталып, бұл даулар мен наразылықтарды қарастырмадық.
«31 арна» журналисі Ирина Советжанқызының Жаңаөзендегі ереуілдер жайлы сюжетіне алғысөзден көрініс / «Информбюро31» бағдарламасының видеосынан скриншот/
Телеарна 30 маусым — 2 қыркүйек аралығында ереуіл жөнінде кемі 19 сюжет көрсеткен. Жұмысшылар ереуілі жайлы тұрақты хабарлап, оқиғаны жіті бақылауда ұстауға тырысқан. Мысалы, КЕЗБИ жұмысшыларының ереуілі жайлы сюжеттердің уақыты мен тақырыбына назар аударайық:
30 маусым. Маңғыстау облысында ашынған жұмысшылар ереуілге шықты;
1 шілде. Екі күннен бері ереуілдетіп жатқан Жаңаөзен жұмысшылары енді аштық жарияламақ;
2 шілде. Ереуілдің үшінші күні. Жаңаөзен жұмысшыларының мысы басылар емес;
7 шілде. Алты күн бойы ереуілдеткен Жаңаөзен жұмысшыларының 12 талабы орындалды.
Әділдік талап етуші жұмысшылар медианың ақпараттық қолдауына көбірек мұқтаж. Сол себепті оқиғаны бір рет хабарлап қоя салмай, тұрақты көрсетіп, қақтығыстың даму динамикасын баяндап отыру — идеяға негізделген журналистиканың міндеті болуы тиіс. Бұл міндетті кейінгі 2 айдағы ереуілдер мысалында «31 арна» жақсы орындап шықты. Ереуілдер жайлы ақпараттық сюжет дайындап қана қоймай, оқиғаларға анализ жасап, ереуілдердің себеп-салдары мен өзара байланысын анықтауға тырысқан.
Бірінен кейін бірі болып жатқан ереуілдер сериясын топтастырып, аудиторияға тұтас картинаны көрсеткісі келетіні байқалады. Мәселен, 9 шілдеде шыққан «Күнкөріс төмендеп кетті: мәселені шешуге билік қандай шаралар қолданып жатыр?» деген сюжетте студияға стратегиялық менеджмент докторы Арман Байқадам шақырылып, журналист мәселенің себеп-салдары мен шешім жолдарын сарапшымен бірге талқылайды.
«Информбюро31» жаңалықтар бағдарламасының 22 шілдедегі «Сөздің шыны керек» айдарында «Жаңаөзен-2021: ереуілдер басылмады!» деген тақырыпта көлемді материал көрсетті. Ұзақтығы 7 минут 30 секундтық материалда (байқағанымыздай, бұл ереуіл тақырыбына арналған ең ұзақ сюжет) ереуілшілер мен компания басшылары, әкімдік пен сарапшылардың пікірі жан-жақты беріліп, оқиғаның себебі мен шешу жолдарын талқылап, «Енді не болмақ?» сұраққа жауап іздеген.
Біз бақылаған бес телеарнаның ереуіл жайлы хабарларында сарапшы пікірі екі-ақ рет берілді. Екі пікір де «31 арна» эфиріне шықты. Медианың міндеті — оқиға жайлы хабарлау ғана емес, сол оқиға жөнінде түрлі пікір, идеялар ұсынып, аудиторияның дұрыс көзқарасты таңдауына себепкер болу. Осы тұрғыдан алғанда, қазақстандық телеарналардың ақсап тұрғанын байқаймыз.
Телеарна сюжеттерінде журналист сын есім мен әсірелеуші сөздерді асыра пайдаланады. Мысалы, «Аты дардай „Аралтұзда“ жұмысшылардың барлығы наразылыққа шықты» сюжетін алып қарайық. Осы сюжеттегі «аты дардай» тіркесін пайдаланбай-ақ ақпаратты толық жеткізуге болар еді. Сөзге күшейтпелі рең қосатын бұл тіркес аудиторияның ақпаратты байыппен емес, эмоциямен қабылдауына себеп болады. Жаңалықтар медиасы эмоцияға емес, салқынқанды ақылға негізделсе құба-құп. Әсіресе, «пост-шындық» деп аталатын қазіргі заманда бұл — өте өзекті.
Түйін
«Медиа барынша бейтарап әрі шынайы хабар таратуы керек» деп айтсақ та, көп жағдайда әлдебір топтарға жақтасумен болады. Медианың нені жариялағаны ғана емес, нені жарияламағанына қарап та кімге бүйрегі бұрғанын анықтай аламыз. Солай болса, Qazaqstan, «Хабар» және Astana TV телеарналары ереуілді неліктен елеусіз қалдырғанын білу үшін «Мұны көрсетпеу кімге тиімді?» деген сұраққа жауап іздегеніміз жөн. Бұл жағдайда әрине, ұтатын тарап — ереуілшілер болмай тұр.
Қазақстан медиасындағы ереуіл туралы хабарлардан тағы бір мәселе байқаймыз. Ереуіл көп жағдайда жұмысшы мен жұмыс беруші арасындағы өндірістік кикілжің болса да медиа қызметкерлері мұны халық пен саяси билік арасындағы конфликт ретінде түсінетін сияқты. Өзін тәуелсіз санайтын медиа ереуілдерді хабарлай отырып, саяси билікті сынауға тырысса, мемлекеттік және партиялық медиа ереуіл сәтінде саяси митингілер кезіндегідей үнсіз қалады. Мұның себебі — Қазақстандағы саяси билік пен экономикалық биліктің тығыз байланысында болуы мүмкін. Десек те кәсіби журналистер өндірістік кикілжің мен саяси кикілжіңнің айырмашылығын білуі керек.
Елімізде әлеуметтік теңсіздік ұлғайып барады. Жұмысшылардың жоғары жалақы алып, бақуат өмір сүруі — теңсіздікті қысқартуға көмектеспек. Теңсіздік ұлғайған сайын қоғамдағы тұрақсыздықтың да күшейе түсетінін әлеуметтік-экономикалық зерттеулер дәлелдеген. Ал еңбекшілер ереуілінің медиада жиі әрі бейтарап көрсетілуі — олардың лайық еңбекақы мен жұмыс шартына қол жеткізуіне ықпал етеді.
Мәселеге осы қырынан қарайтын болсақ, медианың еңбек журналистикасымен айналысуы Қазақстан қоғамы үшін қаншалықты маңызды екенін түсіне аламыз. Аудиторияның күнделікті проблемасын айтпайтын медиа аудиторияның сеніміне де ие бола алмайды. Мемлекеттік телеарналар екпе салдыруды күндіз-түні насихаттаса да жұртшылықтың вакцина салдыруға асықпау себептерінің бірі осы болуы мүмкін.
Ереуілді ескерусіз қалдырып жүрген мемлекеттік және партиялық телеарналар қазіргі бағытын өзгертіп, аудиторияға шынайы хабар таратқаны жөн. Телеарналар ереуілді көрсетпесе де көпшілік жаңа медиа арқылы оқиғадан оп-оңай хабардар бола алады. Мұндағы ұтылатын тарап та телеарналардың өзі болмақ. Шынайы картинаны көрсетпеген сайын бейтарап мазмұннан ғана емес, аудиториядан да алыстап, сенімінен айырыла береді.
Міне, араға екі ай уақыт салып жаңа телемаусыммен бірге апталық қорытынды бағдарламаларға шолуымыз оралды. «Жеті күн» бағдарламасы әдеттегідей президент Тоқаевтың аптасы қалай өткеніне көбірек мән берсе, «Айна» бағдарламасы бірнеше өзекті мәселені қозғады. Ал Apta авторлары Электронды үкімет egov порталын ресейлік Sber платформасына ауыстыру жайына сюжет арнады.
Бағдарламаны президент Тоқаевтың аптасы қалай өткенін баяндаудан бастайтын «Жеті күн» әдетінен танбады. Мемлекет басшысының Солтүстік Қазақстан облысына сапары бірінші сюжетке арқау болыпты. Президент сапары 10 минут жалғасты.
БҰҰ Бас Ассамблеясының Пленарлық отырысы Семей полигоны жабылуының 30 жылдығына арналды. Тұңғыш президент Нұрсұлтан Назарбаев бейнеүндеу жолдапты. Үндеудің үзіндісін көрсетіп, жүргізуші Дархан Әбдіуахит Тұңғыш президенттің еңбегін атап өтті.
Ал Ауғанстаннан жеткізілген этникалық қазақтардың жағдайы туралы Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігі Көші-қон комитеті төрағасының орынбасары Ерболат Абулхатин түсінік берді.
Президенттің апта ішіндегі қабылдаулары мен үкіметтегі ауыс-түйістер жеке топтамаға жинақталыпты. Осы сюжетте министр Бағдат Мусин елімізде іске қосылған «Цифрлық өкімет» жобасын президентке таныстырғаны айтылды. Алайда әлеуметтік желіде қызу талқыланып жатқан Egov & Sber мәселесі жөнінде ештеңе айтылмады.
«Нарықтағы баға» деген сюжет азық-түлік бағасының шарықтап бара жатқанына арналды. Сюжет басында баға шарықтағаны айтылып, сосын баға қалыпқа келгеніне ойысты. Сюжет Үкіметті ақтап алуға ұқсады, өйткені сюжеттен Үкімет азық-түлік бағасын тұрақтандыру үшін жұмыс жүргізіп жатқанын білеміз. Үкімет жұмысына баға берер сарапшылар пікірі жетіспеді.
«Бейбіт атом» аталатын сюжет еліміздің бейбіт атомды қолдану мүмкіндігін талдайды. Ал «Күйің қалай, кәсіпкер» деп аталатын сюжет шағын бизнес субьектілерін тексеру басталуы мүмкін екеніне арналыпты.
Токиода өткен Параолимпиада жүлдерлеріне мемлекеттік наградалар табысталды. Мақпал Мадиярова осынау сайысқа Қазақстан атынан қатысқан спортшылар жайлы «Жеңімпаздар» аталатын сюжет әзірлепті. Мотивация беретін тартымды сюжет, қабылдауға жеңіл.
«Кеселмен күрес» аталатын сюжетте еліміздегі коронавирус індетінің эпидахуалын баяндалады.
Нұр-Сұлтан қаласында Қызылорда облысының ауылшаруашылық өндірушілері жәрмеңке өткізіп жатыр екен. «Жеті күн» апталық-сараптамалық бағдарламасының соңғы сюжеті осы жәрмеңкеге арналды.
Еуразия бірінші арнасындағы «Басты бағдарлама» апталық бағдарламасының ұжымы екі айлық демалыстан кейін «Айна» атты жаңа апталық-сараптамалық бағдарламамен оралды. Ұзақтығы бұрынғыдай 30 мин сағат емес, 1 сағат 15 минутқа созылды. Жүргізушілері — Махамбет Бейбітшілік, Берік Дүйсенбай және Айдана Үсенбай.
Әдеттегі сараптамалық бағдарламадан өзгеше, студияда кішігірім пікірталас жасалады. Осылайша хронометражы ұзақ болса да «Айна» бағдарламасының ұжымы сараптамалық телешоу форматында эфирге шығыпты. Бастама құптарлық, шығармашылық топтың дайындығы жоғары.
Бағдарлама батыс өңірлердегі қуаңшылық проблемасын талдаудан басталды. Қуаңшылық жайлаған аймақтарға шөп жіберген Құрмет деген ерікті Батыс Қазақстан облысы басшылығына ренішін білдірсе, Батыс Қазақстан облысы әкімдігінен ауыл шаруашылығы басқармасының басшысы тікелей эфирге қосылып, жауап берді.
Маңғыстау облысындағы қуаңшылықтан зардап шеккен тұрғындар Бақытнұр Әлібай әзірлеген сюжетте жағдайын баяндайды.
«Айна» бағдарламасының ұжымы басты тақырып етіп алған қуаңшылық мәселесін талқылау студияда жалғасты. Студияға Ауыл шаруашылығы министрінің кеңесшісі Төлеутай Рахымбеков, бұрынғы ауыл шаруашылығы министрі, қазіргі сенатор Ақылбек Күрішбаев және «Шопан ата» Ұлттық қой өсіру қауымдастығының төрағасы Алмасбек Садырбаев шақырылыпты. Студияда 15 минуттық шағын пікірталас өтті. Осылайша бағдарламаның алғашқы 25 минуты тек қуаңшылық мәселесін жан-жақты талқылауға арналды. Редакцияның проблеманы талдап қана қоймай, шешу жолдарын табуға деген талпынысы құптарлық. Әйткенмен студиядағы сұхбат барысында жүйелілікті сақтау, нақты тақырыптан ауытқымау тікелей жүргізушілерге байланысты. Бұл болашақта ескеріледі деген үміттеміз.
«Айна» бағдарламасы екінші блокты әкімдер рейтингі, жақында сайланған әкімдердің аяқ алысы тақырыбына арнапты. Сайланған әкімдерден пікір алады.
Бұл блок Уәлибек Әбдірайымовтың қатысуымен дайындалған «Қисық айна» сатиралық айдарымен түйінделді.
Шетелге кетіп жатқан қазақстандықтар туралы мәселе көптен бері айтылып келеді. «Айна» бағдарламасының ұжымы шет елдерде жұмыс істеп жүрген қазақстандықтар жайлы баяндап, олардың шетел асуына не себеп деген сауалға жауап іздепті.
Студияға Тайландта жұмыс істейтін биржа маманы Рахат Анапия қосылып, табысы, жағдайы жайында сұхбат берді. Ал «Жат жұртты жағалап» аталатын сюжетте шетте жүрген бірнеше қазақстандық өмірі туралы айтты.
Студенттердің жатақхана мәселесіне арналған соңғы бөлімді Махамбет Бейбітшілік пен Айдана Үсенбай бастап берді. Сюжетте Нұр-Сұлтан қаласындағы жатақхана жағдайы айтылды. Алматы қаласында жатақхана жетіспекшілігінен пәтер бағасы аспандап кеткені, «вайн» да көрсетілді.
Хабар соңында, «Айна» бағдарламасы көрермендер жауабына сүйене отырып «үздік әкімдер үштігін» жария етті.
Apta Қостанай облысындағы қайғылы оқиғалардан басталды. Лисаковск қаласында ер адам подъезде екі әйелге аңшы мылтығынан оқ атқан. Біреуі көз жұмып, екіншісі ауыр халде ауруханада жатыр. Полицейлерге де оқ атып, біреуін жаралаған. Полицейлер тұрғындар қауіпсіздігі үшін күдіктіні атып өлтірді.
Жамбыл облысындағы әскери қоймада болған жарылыстан қаза тапқандар саны 17 адамға жетті. Жарылыста жарақат алған Жәнібек Тұрманов 11-қыркүйекте ауруханада қайтыс болды.
Жүргізуші Жайна Сламбек 26-тамызда болған жарылыстың жай-жапсарын айта келе, биліктегі ауыс-түйіске ойысты. Содан кейін Маңғыстау облысындағы мұнай-сервис компания ереуілшілерінің ереуілі жөнінде айтып өтті.
Бағдарламаның бірінші сюжеті президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың Солтүстік Қазақстан облысына жұмыс сапарына арналды. Биыл жауын-шашын аз, астық түсімі төмен. Сюжет шаруалардың проблемасына шолудан басталып, президенттің олармен кездесуіне, барған-көрген орындарын баяндауға ұласты.
Студенттерге жатақханадан орын жетпей, пәтер жалдауға мәжбүр болып жатыр. Ал пәтерді жалдау бағасы бірнеше есе өскен. Сюжет жер-жердегі студенттерді сөйлетіп, мәселенің себептерін тарқатты. Университет пен министрлік өкілдеріне де сөз беріп, депутаттар пікірін біліпті. Өзекті мәселені қозғаған толымды сюжет.
Қазақстанда да су тапшылығы жылдан жылға күшейіп, 19 су қоймасы салынбақ. Сюжет Батыс Қазақстан облысында ауыз судың жиі болмай қалуы, Жайық өзенінің тартылуы, қала-ауыл тұрғындарының жанайқайын көрсетті. Тілші суы тартылған Жайық өзенін кешіп жүріп жасаған стендап ұтымды шықты.
Түркістан облысының Түлкібас ауданындағы Ақбиік ауылының маңында орналасқан кен орнында жиі-жиі жарылыс болып, тұрғындарды әбігерге салып жатыр. Ашынған тұрғындар кен орнына баратын жолды жапты. Сюжетте тараптардың бәрін сөйлетіпті.
Ауғанстаннан қандастарды елге әкелу туралы қысқа жаңалықтан кейін саясаттанушы Жұмабек Сарабековпен Орталық Азия аймағындағы ахуал жайында сұхбаттасты.
Covid-19 және коронавирусты пневмонияның елдегі ресми статистикасынан айтып болып, соңғы уақытта ең көп талқыланып жатқан тақырып — Электронды үкімет Egov порталын ресейлік Sber дайындаған платформаға ауыстыру жайына кезек жетті. Сюжетте тақырып жан-жақты қамтылыпты. Әйткенмен ҚР цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі қызметкерлерінің Sber платформасына көшуді жақтаған пікірлері мен қарсы пікірлерді салыстырғанда, біріншісі басымырақ болып, министр Бағдат Мусиннің үні көбірек естілді.
«Жаңа репортер» редакциясы қазақстандық телеарналардың қорытынды бағдарламаларына тұрақты мониторинг жүргізіп, апта сайын шолу жариялайды.
Apta бағдарламасына шолуды әзірлеуге Жәнібек Нұрыш қатысты.
Internews ұйымы жыл сайын MediaCAMP Fest журналистика фестивалін өткізеді. Биылғы фестивалде алғаш рет «Медиасыншылар таңдауы» деген жүлде берілді. «Жаңа репортер» сайтындағы «Медиасын» бөлімінің медиасыншылары медиасын мақалаларында қамтылған үздік жобаларды марапаттауға ұсынды. Қазақстанда барлығы 13 материал марапатқа лайық деп танылды. Бесеуі — қазақша материалдар. Осы бес материалдың авторлары 12 қыркүйекте MediaCAMP Fest журналистика фестивалінің қорытынды кешінде марапатталды. Медиасыншы Назира Дәрімбет марапатталған материалдарға шолу жасады.
Анна Шабалдина, «Медиасын» бөлімінің бас редакторы
Бағдарлама QAZAQSTAN телеарнасы эфиріне әр жұма сайын сағат 00:40-та шығады. Жарты сағаттық интеллектуалды шоу прайм таймда көрсетілмесе де жұртшылықтың асыға күтетін бағдарламасына айналды. Әр шығарылым белгілі бір тақырыпқа, мәселен, қоғамдық келісім, Ресейдің Екатерина патшайымы кезіндегі санкциялар, драматург Ибсен шығармашылығы, Галилей ұстанымдары, Amnesty International ұйымының тарихы және т. б арналады. Студияда тарихи тақырыптармен қатар бүгінгі Қазақстан туралы да әңгіме өрбиді.
Әңгіме-дүкен жанрындағы «Парасат майданы» 2017 жылдың көктемінен бері эфирге шығып келеді. Әуелі тарихи бейнесюжеттер көрсетіліп, әрбір тақырыпты бүгінгі жағдаймен тікелей байланыстырады.
Жүргізуші Дархан Әбдік студия қонақтарымен бірге отырып, елдегі жағдайды мәдениет, өнер және әдебиет тақырыптарымен қабыстырып талдайды.
Бағдарлама атауы — тележүргізушінің әкесі, жазушы Төлен Әбдіктің повестімен аттас. Кезінде жазушы осы шығармасы үшін ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атанған. Студиядағы көмескі түстер де көрерменін үлкен ойға жетелейтіндей.
Тарихи және саяси деректер, көзқарасы бөлек студияға келген қонақтар, ұлылардың сөзі және осы арқылы бүгінгі жағдайды сараптау — «Парасат майданының» өзіне тән ерекшелігі. Осыларды шебер пайдалана отырып, интеллектуал Дархан Әбдік өзекті тақырыптарды мемлекеттік арнада астарлап қозғайды.
Үздік подкаст — «Тамаша жыл — The Big Year»
Медисыншылар бұл номинацияға қазақ тіліндегі подкасттардың ең байырғы әрі тұрақтысы «Тамаша жыл — The Big Year» (авторы Talshyn Lilian) подкастын лайық санады.
Подкасттың алғашқы эпизоды 2017 жылғы 22 қаңтарда жарияланды. Қазір 100-ден аса эпизоды шықты. асады. Тамаша жыл — The Big Year подкасты барлық негізгі подкаст платформаларда (Apple Podcasts, Castbox, Spotify, Google Podcasts, Pocket Casts) бар. Автордың жеке сайтына да жинақталған. Подкаст мазмұны өте жарқын әрі позитивті. Бұл ерешелікті алғашқы секундтарынан-ақ сезесіз.
Әуелде Талшын подкаст эпизодтарын апта сайын тұрақты түрде шығарып отырды. Форматы қысқа, яғни ұзақтығы 4-7 позитив минуттық аудиоблог форматында болатын. Ал кейінгі жылдары эпизодтар саны азайған еді. Өткен жылы Талшын подкаст жазылушыларын қайта қуантты. Эпизод жариялау жиілігі сиреді, бірақ эпизод хронометражы ұзарды.
Соңғы кездері шыққан эпизодтарға: Эллиот Аронсонның «Көпке ұмтылған жалғыз. Әлеуметтік психология» кітабын талқылау, креатив экономика, қазақстандық жас ғалымдардың жаңалығы мен соларды қолданысқа бейімдеу, полиглоттардың практикалық кеңесі, қазақ тілін үйренушілерге пайдалы кеңес сияқты тақырыптар арқау болды.
Медиасыншылар пікірінше, подкаст ерекшелігі — автордың өмірге, білімге құштар, елден ерек кейіпкерлерді таба білуінде.
Үздік сюжет — «Олар сөйткеннен кейін…»
Бұл номинацияда Qazaqstan телеарнасының Apta ақпараттық-сараптамалық бағдарламасына шыққан «Олар сөйткеннен кейін…» сюжеті жеңімпаз атанды. Сюжет авторы — Ержан Жақып.
Еске салсақ, 2020 жылдың 1 қарашасында эфирге шыққан апталық бағдарламадағы сюжетте ШҚО тұрғыны 33 жастағы Азамат Оразалының полиция бөлімшесінде көз жұмғаны баяндалады.
Оны «мал ұрлады» деген күдікпен ұстап, полиция бөлімшесіне әкеліп, тергеген. Марқұмның туыстары мен ауылдастары жігітті полиция азаптап өлтіргенін айтады. Кінәлі полицейлерді қамауға алуды талап етеді. Сюжетте баласынан айырылған отбасының, полиция азаптауына ұшыраған адамдардың, ауыл тұрғындарының, адвокат пен полиция департаменті өкілдерінің пікірлері бар. Оқиға тергеліп, үш полицей қамауға алынғаны да айтылды.
Апталық қорытынды бағдарламадағы үздік айдар — «Ұр, тоқпақ»
«Еуразия бірінші арнасындағы» Basty bagdarlama хабарының «Ұр, тоқпақ» айдары осы номинация жеңімпазы атанды. Бұл айдардың соңғы шығарылымында атышулы LRT құрылысын жандандыру үшін құрбандық шалынып, молда құран оқығаны айтылады.
Айдарда әдеттегідей желі қолданушылардың пікірі берілген. Нұр-Сұлтан әкімі Алтай Көлгіновтің құрылысты жандандыруға қатысты сөзінен үзінді және бизнесмен Айдын Рахымбаевтың LRT құрылысына кететін шығын жөнінде айтқаны бар.
Өкінішке қарай, бұл айдар 3 жылдан кейін жабылып, қазір «тоқпақ тоқпақтауын» тоқтатты. Ал Basty bagdarlama орнныа жаңа жоба эфирге шығатыны мәлім болды.
Биыл 7 маусымда «Ақтөбе» газетінің шығып жатқанына 97 жыл толды. Басылымның жаңа нөмірі аптасына үш рет — сейсенбі, бейсенбі, сенбі күндері жарық көреді. Таралымы — 17 700 данадан асады.
Газетте жаңалықтар, шағын хабарлар, аналитика, сұхбат, зерттеу, публицистика, түсіндірме, басқа да жанрдағы мақалалар жарияланады. Сайты бар.
Медиасыншылар қауымы барлық жеңімпазды құттықтап, шабыт тілейді.
2021 жылғы 9 қыркүйекте MediaNet Халықаралық журналистика орталығы және Factcheck.kz базасында Атырау өңірінің журналистеріне арналған «Open Base: Қазақстанда ашық дереккөздермен қалай зерттеу жүргізуге болады?» деген тақырыпта офлайн ашық дәріс өтеді.
Дәрісте Қазақстандағы алғашқы Open Base тегін бірыңғай ашық деректер базасының презентациясы болады. Жаңа құрал мемлекеттік және квазимемлекеттік сатып алу, квазифискалдық шығындар, қаржылық есептілік саласында іздеу жүргізуге мүмкіндік береді.
Сондай-аққазақстандық және халықаралық деректер базасын талдаудың басқа да қолданыстағы құралдарымен жұмыс істеу дағдылары көрсетіледі. Open Base ақпараттық порталы USAID және Internews қолдауымен жасалды.
Уақыты: 15:00 — 17:00, 9 қыркүйек 2021 жыл
Бағдарламасы:
Ашық деректер базасы негізінде зерттеу жүргізу: сатып алу, бюджеттер – журналистің қандай мүмкіндіктері бар?
OpenBase: қазақстандық ашық деректер базасындағы ақпаратты жинақтайтын негізгі құрал: құрылымы, мүмкіндіктері, жұмыс істеу қағидаты.
Жиналған деректерді сұрыптап, егжей-тегжейлі талдайтын базалар мен сервистерге шолу: KASE, Kompra, Uchet.kz.
Халықаралық ақпарат базасы
Дәріс тренері: Думан Смақов
Тіркелу үшін ұйымдастырушыға хабарласыңыз: Алтынай +7 775 745 3328
III MediaCAMP Award аймақтық байқауының финалына Орталық Азиядан 91 журналист, блогер, фотограф пен карикатурашы өтті.
Байқауға аймақтағы бес елден барлығы 700-ге жуық өтініш келіп түсті. Бұл — байқау тарихындағы рекорд көрсеткіш. 2020 жылы 350 материал, ал 2019 жылы 470 материал ұсынылды.
Биыл байқау құрылымын сәл өзгерттік. Барлығы алты номинация бар (бұрын бес номинация болатын). Номинация атаулары мен концепциясы да өзгерді.
«Жастар уақыты».Журналистикаға енді келген, медиада жұмыс істегеніне 2 жыл толмаған жас журналистерге/авторларға арналған номинация.
«Уақыт тынысы».Қоғамдағы өзекті мәселені қозғап, жауап іздеп, уақыт тынысын көрсететін материалдарға арналған номинация.
«Жеңімпаздар уақыты».Қиыншылыққа мойымаған, басқаларға жәрдемдескен адамдар туралы материалдарға арналған номинация.
«Жасампаздар уақыты».Жетістікке жеткен жасампаз адамдар туралы материалдарға арналған номинация.
«Жыл тақырыбы. Пандемия кезеңі».Жыл тақырыбы әр байқауда өзгеріп отырады. 2021 жылдың тақырыбы: COVID-19 және осы пандемия кезеңінде індетпен күрескен адамдар.
«Уақыт көрінісі: фотосурет, карикатура, иллюстрация».Қоғамдағы түрлі мәселелерді, оқиғаларды бейнелейтін фотосурет, карикатура, инфографика, коллаж, басқа да визуал материалдар.
Негізгі бес номинацияға материалдар қабылдау 2021 жылғы 8 шілдеде аяқталды. Байқау ұйымдастырушылары әуелі техникалық іріктеу жүргізіп, байқау шартына сай келмейтін материалдар алынып тасталды:
Байқауға ұсынылған материал 2020 жылдың 1 маусымынан 2021 жылдың 20 мамыры аралығында жариялануы керек;
Бір автор бір материалын тек бір номинацияға ұсынуына болады;
Байқауға шетелдік медиада жұмыс істейтін журналист, яғни Орталық Азия аумағынан тыс (Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түркіменстан және Өзбекстан) жерде тіркелген және бас кеңсесі осы республикалардан басқа мемлекеттерде орналасқан медиа өкілі қатыса алмайды. Сонымен қатар мұндай медиада жарық көрген материалдар да қабылданбайды.
Байқау шарттарына сай келетін өтініштер байқаудың бірінші кезеңіне жіберілді. Материалдарды Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түркіменстан, Өзбекстандағы ұлттық комиссия жеке-жеке қарады. Ең жоғары ұпай жинаған материалдар келесі кезең — аймақтық кезеңге өтті.
Осындай іріктеуден кейін бес елдің әрқайсысынан MediaCAMP Award 2021 байқауының финалистері анықталды:
Назгүл Әбжікенова, баласы бар жалғыз әйелдерді, балалар үйінің тәрбиеленушілері мен сотталғандарды жұмысқа орналастыратын кәсіпкер туралы хикая, («Караван» газеті).
«Жыл тақырыбы. Пандемия кезеңі» номинациясы
Ардак Букеева мен Алма Омарова, «Высший пилотаж» материалы (Forbes Kazakhstan).
Финалистердің бәрі өзара бәсекеге түсіп жатыр. Олардың материалы аймақтық қазылар алқасының бағалауына жіберілді. Қазылар алқасында алты адам, яғни контент өндірісі мен медиа жұмысынан хабардар тәуелсіз медиасарапшы бар. Қазылар алқасының төрағасы — Internews өкілі.
«Уақыт көрінісі: фотосурет, карикатура, иллюстрация» ерекше номинациясына өтініштер 2021 жылғы 31 шілдеге дейін қабылданды. Биыл номинация форматы өзгеріп, фотосуреттен бөлек, карикатура, коллаж, иллюстрациялар да қабылданды. «Уақыт көрінісі: фотосурет, карикатура, иллюстрация» номинациясына ұсынылған суреттер де техникалық іріктеуден өтеді. Бір айырмашылығы — қазылар алқасының қарауына жіберілмейді. Фестиваліміздің сайтына жарияланып, аудитория онлайн дауыс береді. Ең көп лайк жинаған материал авторы «Уақыт көрінісі: фотосурет, карикатура, иллюстрация» номинациясының жеңімпазы атанады. Қазір фотосурет, карикатура мен иллюстрацияларға дауыс беру жүріп жатыр. 2021 жылғы 11 қыркүйекте түн жарымда дауыс беру тоқтатылады. Финалға өткен суреттерді сайттанқарап, дауыс беріңіз.
Барлық номинация жеңімпаздары 12 қыркүйек — MediaCAMP Fest 2021 фестивалінің жабылу салтанатында жарияланып, марапатталады.
Биылғы MediaCAMP Fest журналистика фестивалінің де бағдарламасы өте қызық әрі кәсіби тұрғыдан пайдалы болмақ. Фестиваль спикерлері мен шақырылған сарапшылар туралы толығырақ ақпарат ресми сайтта жарияланған. Фестивалге қатысу үшін дереу тіркеліңіз.
Байқау үйлестірушілері финалистерді құттықтайды. Қазір оларға хабарласып, фестивалдің арнайы қатысушы болуға шақырту жіберіп жатыр.
Финалған өтпей қалған өтініш берушілерге уақыт бөліп, үздік материалдарын ұсынып, журналистикаға үлесі үшін Internews атынан алғыс айтамыз.
— Үміт үзбеңіз. Келесі байқауға міндетті түрде өтініш жіберіңіз. Қысқа тізімге өтіп, жеңімпаз атануыңыз әбден мүмкін. Биылғы финалистер қатарында бұған дейін де байқауға материал ұсынып, бірақ жүлделі орынға ие болғандар қатарынан көріне алмаған әріптестеріміз бар. Бәсеке де күшті болып отыр. Бес елден барлығы 700 өтініш келіп түсті. Авторлар келер 2022 жылы тағы да көптеген мықты материал ұсынатынына сенеміз. Байқауды қалай күтсек, соған өтініштерді де тағатсыздана күтеміз».
Былтырғы MediaCAMP Award 2020 жеңімпаздарын мына сілтемеге өтіп, ал 2019 жылғы байқау жеңімпаздарын мына сілтемені ашып көре аласыз.
2021 жылғы 10-12 қыркүйекте «Азияда жасалған» ұранымен өтетін MediaCAMP Fest онлайн-фестивалінің толық бағдарламасы шықты. Фестиваль сайтынан нақтыланған кестесін көріп, қызықтырған сессияларды түртіп алсаңыз болады. Ондаған спикер Орталық Азияда медиаөнім жасау оқиғасын баяндап, тәжірибесін бөліседі. Стендаптар, Snap Talk (спикерлер бір тақырып төңірегінде бірінін кейін бірі сөйлейтін формат), панелді дискуссиялар, шеберлік сабақтары, кино кеші, MediaCAMP Award журналистика байқауының жүлдегерлерін марапаттау рәсімі болады. Барлық іс-шара тікелей эфирде өтеді.
MediaCAMP Fest фестивалінің шымылдығын, жұма 10 қыркүйек, стендап-актер Александр Меркуль ашады. Содан кейін фестивалдің ағылшын және орыс тілдерінде және орыс тілдерінде ресми ашылуына жалғасады. Фестиваль аясындағы барлық іс-шара қазақ, қырғыз, тәжік және өзбек тілдеріне синхронды аударылады. Түске дейін «Азияда жасалған» тақырыбында Snap Talk, зерттеуші, аналитик, бағдарламалаушы, оқытушы Алексей Незнановтың «Жасанды интеллект және креатив индустриялар: метаадамдардан бастап дипфейктерге дейін» деген дәрісі болады
Түскі үзілістен кейін «Медиасауат экологиясы: үш елдің көзқарасы» панелді дискуссиясы жоспарланған. Осы талқылау кезінде басқа залдарда дата-сторителлинг, digital-ортада көркем мәтінді оқу, подкаст монетизациясы және студенттердің медиасауатын арттыру бойынша шеберлік сабақтары өтеді. Кешкісін медиа тақырыбында деректі фильм көрсетіліп, бірінші күн аяқталады.
Алевтина Мадьярова
«Деректі кино кеші қатысушылардың көңілін көтеріп, Орталық Азияда түсірілген фильмдерді таныстыруға арналған. Көрсетілетін фильмдер қатарында көктемде өткен Деректі кино мектебі қатысушыларының және Internews грантын алушылар түсірген жұмыстар да бар. Кино кеші екі күнге жалғасады. Әр кештен кейін еліміздегі тәжірибелі режиссерлер мен продюсерлерді шақырып, кино тақырыбын талқылаймыз», — деді секция модераторы, Internews өкілдігінің білім беру бағдарламаларының аймақтық үйлестірушісі Алевтина Мадьярова.
Фестивалдің екінші күні, сенбі 11 қыркүйек, медиасауат тақырыбындағы Snap Talk-тан басталады. Орталық Азияда медиасауат жобалары жүзеге асырған 9 сарапшы жетістіктері мен қателіктері туралы айтып, тәжірибесін бөліседі. Содан кейін Internews үйлестірушілері Гүлнар Асанбаева мен Ирина Медникова Орталық Азиядағы медиатұтыну және медиасауат зерттеуін таныстырады. Бұл зерттеу жыл сайын жүргізіледі.
Түстен кейін «Шекаралар мен шет-шегі. Орталық Азия журналистерінің Ауғанстандағы ахуал жөнінде ақпарат тарату барысында кездесетін қиындықтары мен мүмкіндіктері туралы ашық әңгіме» деген өте өзекті тақырыпқа арналған талқылау болады. Офлайннан онлайнға өту, Telegram-каналды табысқа шығару, медиасауат туралы контент жасау ерекшеліктері, YouTube-арнаны нөлден бастап дамыту, саяси уәделерге фактчекинг әрі мониторинг бойынша бес түрлі шеберлік сабағы өтеді. Кешкісін медиа тақырыбында деректі кино көрсетіліп, фестивалдің екінші күні аяқталады.
Фестивалдің үшінші күні, жексенбі 12 қыркүйек, түске дейін параллель сессиялар өтіп, төрт елдің, атап айтқанда Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан және Тәжікстан спикерлері жергілікті медиа жұмысының ерекшеліктері туралы айтады. Күннің екінші жартысы журналистердің сыни пайымын дамытатын интерактив шеберлік сабағымен басталып, Орталық Азия медиазаңгерлерінің медиа этикасы, өзін-өзі реттеу және заңдары туралы сессиясына жалғасады. Сағат 16:30-дан 18:30-ға дейін MediaCAMP Award байқауының жүлдегерлерін марапаттап, фестивалдің жабылу рәсіміне ұласады.
Марина Михтаева
«Әр фестивалдің жеңімпаздарды марапаттау рәсімімен аяқталатыны бір ғанибет. Фестиваль аясында журналистік материалдарымызды талқылап, аймақтағы журналистика мен медианың жалпы жағдайына шолу жасап, материалдарды салыстырып, қай елдің журналистері қай жағынан мықты екенін бағамдаймыз. Елімізде журналистика байқаулары саусақпен санарлық, аймақты байқау тіпті жоқтың қасы. Журналистердің материалын ұсынып, әріптестерімен салыстыра қарап, мықты жағын бағамдап, тағы нені жетілдіруі қажет екенін жұмыстарын ұсынып, әріптестерімен салыстырып, қай жағынан мықты екенін білуі үшін байқауларға қатысуы маңызды. Жарыс дегеніміз — керемет, бәсеке бізді шыңдап, дамуымызға көмектеседі», — дейді Internews өкілдігінің контент өндірісі жөнінде сарапшысы, MediaCAMP Award байқауының үйлестірушісі Марина Михтаева.
Бізге қосылыңыз! Фестиваліміз қызық әрі пайдалы болады!
Қазақстандағы Internews өкілдігі мен КаzMediaNetwork ұйымы медиа саласының белгілі тұлғаларымен баспасөздегі өзін-өзі реттеу және этика жөнінде сұхбаттар сериясын ұйымдастырады. Алғашқы сұхбат III Орталық Азия MediaCAMP Fest фестивалі қарсаңында «Новая газета» басылымының негізін қалаушы әрі бас редакторы Дмитрий Муратовпен болады.
Live-сұхбат 3 қыркүйек, Алматы уақытымен сағат 18:30-да басталады. Тәжірибелі ресейлік медиаменеджермен HOLA News бас редакторы Зарина Ахматова (Қазақстан) әңгімелеседі. Сұхбат барысында этика, сөз бостандығы, редакция менеджменті туралы әңгіме өрбиді. Өзін-өзі шектеу мен өзін-өзі реттеудің шекарасы қайсы? Саяси цензура жағдайында және жаңа медианың гүлденуі кезеңінде қалай жұмыс істеу керек? «Новая газета» қалай жұмыс істеп жатыр?
Тікелей эфир Facebook-тегі Internews in Kazakhstan парақшасынан көрсетіледі. Zoom-трансляцияда қазақ тіліне синхронды аударма болады. Көрермендер спикерге сұрақ қоя алады.
«Ең алғашқы…» сұхбат бағдарламасы «Еуразия бірінші арнасында» былтыр күзден бастап көрерменге жол тартты. Бір жылға жуық уақыт әр сенбі кешкісін эфирден көрсетіліп, теларнаның ресми YouTube-арнасында және бағдарлама авторы Аман Тасығанның Aman Tasygan Live каналында жарияланады. Автордың каналында шығарылымның тақырыбы өзгертіледі. Бағдарламаның бірнеше санын көріп, студияға әнші, актер, продюсер, спортшылар мен саясаттанушылар көбірек шақырылғанын аңғардық.
Телеарна сайтында жоба сипаттамасына: «Ең алғашқы…» бағдарламасының өзге жобалардан ерекшелігі — саясат, өнер, спорт, тағы басқа салаларда жүрген тұлғалардың өткеніне саяхат жасап, жетістіктері мен әттеген-ай деген сәттері көрсетіледі. Белгілі журналист Аман Тасыған кейіпкерлердің жылдар бойы жасырып келген құпияларын ашпақ» деп жазылған екен.
Ал Aman Tasygan Live Youtube-арнасында басқаша жазылған:
«Елімізге еңбегі сіңген танымал адамдардың алғашқы қадамдарын қамтитын „Ең алғашқы…“ жобасы. Бағдарлама барысында:
— Студияда кейіпкерге бейнематериал жасырылған беймәлім ұяшықтар таңдауға ұсынылады. Таңдалған тақырыпқа қатысты кейіпкер өз өміріне қатысты оқиғаларымен бөліседі;
— Репортер кейіпкердің ең алғашқы үйі, мектебі, махаббаты, жұмысы, жетістігі мен жеңілісі және т. б қадамдарына қатысты бейнематериал дайындайды. Сол арқылы кейіпкердің тіпті өзі ұмытып қалған сәттерін еске түсіреміз;
— Кейіпкердің өмірінде маңызы бар қонақ студияға келеді. Бірақ ол жайлы кейіпкер білмейді;
— Бағдарлама соңында кейіпкер алғаш рет бір әрекет жасайды және өмірден түйгенімен көпшілікпен бөліседі;»
Жоба «Ең алғашқы…» деп аталып, мазмұны да кейіпкердің алғаш жасаған істерімен байланысты болады. Кейіпкер көбіне-көп бала күндері мен жастық шағынан сыр шертеді. Өміріндегі мұңлы, әсерлі сәттерін баяндайды.
Бағдарлама басталғанда кейіпкерге бес түсті ұяшық ұсынылады. Әр ұяшық ашылғанда кейіпкердің де бір құпиясын ашу жоспарланған. Әйткенмен кейіпкер қай түсті таңдаса да ең бірінші балалық шақтағы оқиғаларын еске түсіру басталады.
Мысалы, Әміржан Қосанов ең әуелі «көк», Бақтияр Артаев «жасыл», Гүлзира Айдарбекова «сары» түсті ұяшықты таңдаса да әңгіме бала күндердің оқиғасына арналды.
Әрбір ұяшыққа бір сұрақ немесе сөз тіркесі жасырынған. Бұл кейіпкерді ойландырып, өткен оқиғаларды еске түсіру үшін жасалған қадам іспетті. Әйтсе де бұл қадам үнемі сәтті бола бермейді.
Тележүргізуші, сенатор Дана Нұржігіт қатысқан шығарылымда жұмбақ сөздің бірі «Кім таңдады?» деген сұрақ болды. Дана Нұржігіт бұл сауалға жеке өмірімен байланысты жауап береді. Ал Аман Тасыған осы сауалдың астарында Дана Нұржігіттің сенатор болып тағайындалуы меңзелгенін айтты.
Дана Нұржігітте ешкім де сенатор етіп таңдамады, оны Президент тағайындады. Саяси мәселеде көрерменді адастырмау үшін «таңдау» мен «тағайындауды» шатастырмаған жөн.
Ақын Жүрсін Ерман қатысқан шығарылымда «Бақ пен сор» деген жұмбақ жасырылған сөз беріліп, айтыста жүлдеге тігілген көліктер жайында әңгіме өрбиді. Бұл — Жүрсін ақынның «бағы ма әлде соры ма»? Бағдарлама сценаристері нені меңзегісі келді?
Тағы бір жұмбақ сөз — «Қарызды қайтар». Сюжетте сұхбат берген ақындар Жүрсін Ерман мен оған қарызын бермеген адам туралы қызық оқиға айтып, одан әрі сюжет Жүрсін Ерман жөнінде басқа да оқиғаларға ауысады. «Бірді айтып бірге кеткендей» әсер қалды.
Продюсер Гүлзира Айдрбековамен болған сұхбаттағы жұмбақтың бірі — «Бекерге қырылдым» (дұрысы — «бекер қырылдым» болуы керек — авт.) деген сөйлем. Жүргізуші Аман Тасыған ұяшықта жасырылған сөз тіркестері кейіпкердің ұлы Қайрат Нұртастың репертуарындағы әндерінен алынғанын айтып қалды. Эфирде тым оспадар сөз қолданылды. Бір жағынан кейіпкер өміріндегі жағымсыз жайттарды артық қазбалау болып кетті. Сюжетте Гүлзира Айдарбекованың ет комбинатында жұмыс істеп жүріп ет ұрлап ұсталғаны, айыппұл төлегені айтылады. Гүлзира Айдарбекова жастық шағындағы осы оқиғаны еске алып, ақтала жауап бергендей көрінеді.
Аман Тасыған сұхбат барысын Гүлзира Айдарбекованың жоғары білімі жөнінде сұрақтарға бұрып, «Яғни, Гүлзира ханымның жоғары білімі жоқ?» деп нақтылай түседі. Осылайша, кімнің «Бекерге қырылғанын» көрермен ұмытып та кетеді. Мұның орнына авторлар кейіпкердің осал жерін тауып, соны жарияға жар сала айтып, көрерменге «тосын сый» ұсынуға ден қояды.
Айгүл Қосанова қатысқан шығарылымда 5 ұяшықтың бәрі ашылып, «сұхбат ақталды-ау» деген сәтте, Аман Тасыған әнші өміріндегі тағы бір қайғылы оқиғаны еске алады. Тағы бір дейтініміз, бұған дейін Айгұл Қосановаға марқұм әкесі жайлы сұрақтар қойылып, әнші қайтыс болған әкесін есіне алып, жылап алды. Бағдарлама сценаристері кейіпкер өміріндегі қайғылы сәттерге көрерменді эмоциялық манипуляцияда ұстау мүмкіндігі деп қарайтындай. Әншінің тұңғышы өмірден өткені туралы арнайы сюжет әзірленіп, әншінің күйеуі бұл туралы егжей-тегжейлі баяндайды. Ал студияда жүргізуші Айгүл Қосановадан осы оқиға жөнінде тағы тәпіштеп сұрайды. Әнші көзіне жас алып, егіле жауап берді. Эмоциялық үзілістер, кейіпкердің жасын сүртуі сияқты детальдар мейлінше көп қолданылған.
Бағдарламада кейбір кейіпкерлердің «ең алғашқы» махаббаты жайлы да сөз айтылды. 17 жасында үйленген Жүрсін Ерманның 4-5 сыныптағы балаң сезімі жайлы айту көрерменге қызық болмаса керек.
Ал Гүлзира Айдарбекованың алғашқы махаббатын еске алуы хабардың деңгейін түсіргені болмаса, қызықты етпеді. Жүргізішу Аман Тасыған актер Берік Тұрсынбековке «алғаш қанша жасыңызда ғашық болдыңыз» деген сұрақ қойып, «3-4-5 жаста ма екен» деп жауап алды.
Хабардың тартымды тұсы — кейіпкер өмірінде орны бар, көптен бері көріспеген адамның студияға келуі.
Әміржан Қосанов, Дана Нұржігіт қатысқан хабарларда студияға келген қонақ сұхбатты қызықты ете түсті. Әйтсе де бағдарламаның барлық шығарылыманы қонақ келе бермейді. Жалпы осы аталған екі шығарылымы және Олимпиада чемпионы Бақтияр Артаев қатысқан шығарылымда кейіпкер өмірін артық қазбаламады. Сондықтан да болар жып-жылы сұхбат, тартымды хабар шыққан.
Әр кейіпкердің өмірі туралы ізденіп, бір адамның өмірінен бес түрлі сюжет әзірлеу және студияда дәл сол кейіпкермен бір сағаттай сұхбаттасу да оңай емес. Шығармашылық ұжымның еңбегін атап өтуге болады.
Кейіпкер өмірінен сыр шерткенде кейбір ұсақ-түйек детальдарды қуалап, қазбалау — арзан әрі жөнсіз хайпқа ұмтылыс сияқты көрінеді. Сұхбатта көрерменіне пайдасы аз маңызсыз деректер жиі айтылып, аудиторияны экран алдында ұстауға арналған қандай эмоционалды тетіктерді көп пайдалану да сұхбат салмағын азайтып, мағынасын сұйылтады. Сондықтан да есімі елге белгілі әрі көпке сыйлы кейіпкерлерді шақырғанда пендешілігі мен азаматтығынан бөлек, елдегі ахуал, өзекті мәселелер жөнінде пікірін сұрап, айтқыза білсе, бағдарлама мазмұнды да салиқалы сипат алар еді. Көпшілікке арналған контент дайындағанда «бұл көрерменге не береді» деген сауалдың жауабын бағамдап, соған бағыт алған дұрыс-ақ.
Контент мазмұнындағы ғадауат тілін қалай анықтаймыз, өшпенділік тіліне тыйым салмаса, зиян салдары қандай болмақ? Таяуда өткен Медиамашық дамыту тренингінде осы сауалдардың жауабын талдап-түсіндіретін сессия қызу талқыланды. Тақырып спикері, медиасауат медиатренері Оразай Қыдырбаев ғадауат тілі медиада қалай көрініс табатынын, деңгейі мен түрлерін, ғадауат тілін жою үшін не істеуіміз керек екенін және гендерлік стереотиптер туралы айтып берді.
Ғадауат тілі дегеніміз не?
Ғадауат тіліне әркім әрқалай анықтама береді. Сондықтан да әуелі «ғадауат» (өшпенділік) және «тіл» сөздерінің мағынасын ашып алуымыз керек екен.
Оразай Қыдырбаев айтқандай, медиа және коммуникацияны зерттейтін ғалым Бабак Баһадор ғадауат, тіл ұғымдарын былай түсіндіреді:
Ғадауат — әлдебір ақпаратты қабылдау нәтижесінде адам бойында пайда болатын әлдекімге жеккөрініш, әлдекімге жаны ашымаушылық, тіпті әлдекімге залал келтіруді қалау сезімі.
Тіл (немесе сөз) — мағына тасымалдайтын барлық нәрсе: фото, видео, жазбаша мәтін, ым-ишара, аудио, иллюстрация, т. б.
Ал Инга Сикорскаяның (Инга Сикорская, Орталық Азия бойынша бітімгершілік және медиатехнологиялар мектебінің директоры, медиасарапшы — ред.)жазуынша,
Ғадауат тілі дегеніміз — медиада қандай да бір нәсіл, этникалық, гендерлік, діни, әлеуметтік яки саяси топ өкілі үшін жағымсыз немесе оны қорлайтын визуалды контент немесе жағымсыз баға берілген кез келген сөз формасы, өшпенділік риторикасы.
Ғадауат тілі жайлы айтқанда, дискриминацияны (кемсіту) ұмытып кете алмаймыз. Ғадауат тілі — дискриминацияның бір формасы. Ал дискриминация дегеніміз — көңілге қонымды еш себебі болмастан, қоғамдағы бір топ өкілін өзге адамдардан кем көру, кемсіту, шеттету.
медиатренер Оразай Қыдырбаев
«Ғадауат тіліне тыйым салу — сөз бостандығына тыйым салу емес»
Мінеки, ғадауат тілі ұғымын айқындап алдық. Әйтсе де ел ішінде ғадауат тілі айтыла қалса сөз бостандығы да қатар аталып жатады. Сондықтан бұл екеуін шатастырмау керек.
— Кейбір адамдар «ғадауат тіліне тыйым салуды сөз бостандығына тыйым салу» деп түсінеді. Кез келген адамның еркін пікір білдіру құқығы бар. Алайда соған қарамастан ғадауат тіліне тыйым салынуды көп адам түсіне алмайды. Сөз бостандығы — адам құқықтарын қорғауға, құқықтарымызды сақтап қалуға арналса, ғадауат тілі — керісінше жаппай қырып-жоюға, жеккөрушіліктің таралуына, адам құқықтарының шектелуіне жол ашады. Сөз бостандығы мен ғадауат тілінің арасындағы шекара, міне осындай. Сөз бостандығына ашық болуымыз керек, ал ғадауат тіліне барынша жабық болып, тыйым салып, таралуына мүмкіндік бермеуіміз қажет, — дейді Оразай Қыдырбаев.
Ол 2017 жылы Мьянмада болған геноцид оқиғасын мысалға алды.
— Бұл оқиғада әлеуметтік медиадағы ғадауат тілі маңызды роль атқарады. Сол кезде әлеуметтік желілерде түрлі фейк фотовидео ақпараттар тарады. «Мұсылмандар жергілікті буддистерді қырып жатыр, әйелдері жергілікті мьянмалық балаларды өлтіріп жатыр» деген түрлі фотовидео таратты. Нәтижесінде халықтың жергілікті азшылық қауымға жеккөрініші туындап, XXI ғасырдағы ең үлкен қайғылы оқиғаға ұласып, кемінде 25 мың адамның өліміне, 700 мың адамның туған жерінен қоныс аударуына себепкер болды. Ең өкініштісі — адамзат баласы тарихында қаншама қайғылы оқиғаны, қантөгістерді бастан өткерсе де әлі күнге дейін сабақ алмай, осындай жаман оқиғалар әлі де қайталанып жатыр. Біз медианы сауатты тұтынатын адам ретінде мұндай нәрсеге қарсы болуымыз, мұны барынша тоқтатып, тойтарыс беруіміз керек, — деді Оразай Қыдырбаев.
Ғадауат тілінің алты деңгейі және түрлері
Медиаys зерттеуші Бабак Баһадор ғадауат тілін алты түрлі деңгейге бөледі. Оразай осы алты түрлі деңгейді таныстыра келе ғадауат тілінің ең жоғары деңгейіне қалай қарсы тұрсақ, ең төменгі деңгейіне солай қарсы болуымыз керек екенін айтады.
— Ғадауат тілі бірінші деңгейінен басталып, екінші, үшінші, төртінші, бесінші деңгейге көтеріліп, соңғы деңгей — алтыншы деңгейіне, жаппай өлтіруге, қырып-жоюға, геноцид жасауға апарады. Біз барлық деңгейіне бірдей қарсы болуымыз керек. Ең жаман нәрселер — қарапайым, көп адамға байқала бермейтін нәрселерден басталады. Мысалы, жергілікті діни сенім өкілдерін ұнатпайтын бір адам «Қоғамдық орында діни киіммен жүру дұрыс емес» деген сияқты жай ой айтуы мүмкін. Мұның түбінде «Қоғамдық орында діни киіммен жүруге тыйым салынуы керек» деген ой ортаға шығады. Бұл адам құқықтарының бұзылуына алып баратын шешімдерді қалыптастыруы мүмкін. Не болмаса жағымсыз істерге белгілі бір топ өкілдерін байланысты етіп көрсетеді. Мысалы, қазақстандық телеарналардың бірінде «Сығандар зейнеткерді алдап, үйін тонап кетті» деген тақырыбы бар сюжет шыққан. Қылмыс жасайтын адам — қылмыскер. Оның қылмыс жасауына ұлты, этникалық түп-тамыры роль атқармайды. Қылмыскерлердің арасында барлық ұлт өкілі бар. Біз жағымсыз істерге белгілі бір этникалық не басқа да топ өкілдерін көрсетіп, солар туралы жағымсыз образдар қалыптастырамыз. Ғадауат тілінің ең соңғы деңгейі — өлімге, жаппай қырып-жоюға шақыратын риторикалар, пәленше-түгеншені қырып-жою керек, оларға өмір бермеу керек деген сипаттамалар. Өкінішке қарай, әлеуметтік желілерде кейбір топ өкілдеріне қатысты сондай пікірлер жазылып жатады, — дейді Қыдырбаев.
Ғадауат тілі деңгейден бөлек, түр-түрге де бөлінеді. Этникалық, әлеуметтік, діни, гендерлік және тағы басқа түрлері бар. Ғадауат тілінің гендерлік түріне бір мысалды 2014 жылдан іздеп көрелік.
— Tengrinews.kz сайты «Зверское убийство в лесбийской семье произошло в Астане» деген ақпарат жариялады. Бір әйел жұбайын пышақтап өлтірген. Осы оқиғада медиамыз олардың жыныстық бағытына қатты назар аударды. «Лесбиан әйел жұбайын өлтірді» деп ақпарат таратты. Әлемде де, Қазақстанда лесбиан не гомосексуал жұптар бар. Олардың көпшілігі тату-тәтті өмір сүретінін білеміз. Соған қарамастан, бір қылмыстық іс болып қалып еді, бірден оның жыныстық бағытын ортаға шығарып, көрсете отырып, ғадауат тіліне айналдырды, — дейді спикер.
Медиада ғадауат тілі қалай жасалады?
Медиадағы ғадауат тілінің екі түрлі көрінісі бар. Бірі ашық формада жасалса, екіншісі жабық формада болады. Ашық формадағы ғадауат тіліне, яғни біреуді ұрып-соғуға, өлтіруге шақыру, ашық кемсітуге және тағы басқасына заңмен тыйым салынған.
Ал жабық формадағы ғадауат тілі сөздердің астыртын мағыналары, бір-біріне қатысы жоқ оқиғаларды байланыстыра отырып жасалады.
— Мұның біздегі бір көрінісі — оқиғаны жалпыландыру. Жағымсыз бір оқиға үшін бүкіл топты кінәлау, бүкіл топты жауапты көру. Әдетте бізде көбіне этникалық азшылық топтың өкілі қылмыс не зорлық-зомбылық жасаса, бірден бүкіл этникалық топты кінәлі етіп шығады. Мұның салдары жазықсыз адамдардың қаны төгілуіне, қуғынға ұшырауына апарып соғып жатады. Кейде назар аудармау арқылы да ғадауат тілі жасалады. Мәселен, елімізде тұрмыстағы зорлық-зомбылық, бала құқығына байланысты көптеген мәселе бар. Алайда бізде бұл мәселелер жоқтай, балалар құқығы жақсы қорғалған сияқты көрсетіледі. Мүлдем көрсетілмесе, мұндай мәселелер біздің елімізде жоқ сияқты әсер қалдырады. Яғни, назар аудармау арқылы да сол топ өкілдеріне байланысты шеттету, ғадауат тілі жасалған болады. Ғадауат тілі жабық формада түрлі амал-айламен жасалады, — дейді Оразай Қыдырбаев.
Гендерлік стереотиптер (таптаурындар) неліктен ғадауат тілі болып саналады?
Ең әуелі, жыныс және гендер ұғымдарының мағынасына назар аударғанымыз жөн:
➢ Жыныс: көбіне биологиялық ұғым, адамда туғаннан болады
➢ Гендер: әлеуметтік конструкция, құбылмалы, қоғам тарапынан қалыптастырылады. Жоғарыда атап өткеніміздей, ғадауат тілін жасау жолдарының бірі — стереотип қалыптастыру. Өкінішке қарай, медиа хабарларынан әйелдер мен жыныстық азшылық топтар жайлы түрлі таптаурын мен жағымсыз ойлар қалыптасып жатады.
— Мысалы, КТК телеарнасының сайтынан «тастанды бала» деген тіркесі кездесетін жаңалықтарды іздеп көрген едік. Бір қызығы мұндай жаңалықтарда барлығында «анасы тастап кеткен», «көкек ана», «тасбауыр ана», «аналар өз баласынан неге жериді» деген сөздер қолданылған. Тастанды бала оқиғасы, баланы тастап кету сияқты жағымсыз істерге тек әйелдерді қатысты етіп көрсетеді. Медиамыз көп жағдайда ер адамдарды көрсетпейді. Мұндай жаман оқиғаға, тастанды баланың әкесі де кінәлі. Әкесінің де белгілі бір рөлі бар. Жауапкершілігін орындамаған, не барлық жауапкершілікті әйелдің мойнына артып, кетіп қалған. Алайда медиамыз тек осылай әйелдерді ғана назарға алып, олар жайлы негатив образ қалыптастырады. «Тасбауыр ана», «жауыз ана» және тағы басқа тіркестерді қолданып, өкінішке қарай, осындай жолдармен әйелдерге, түрлі жыныстық топ өкілдеріне байланысты гендерлік стереотиптер қалыптастырады. Оларға байланысты ғадауат тілі жасалған болады, — дейді Оразай Қыдырбаев.
Ғадауат тілін жою, таралуына жол бермеу, оны тоқтатудың бірнеше әдіс-тәсілі бар. Әуелі барлық адамды бірдей адам ретінде қабылдау. Оның жеке қасиеттерін шығу тегіне, жынысына, нәсіліне, дініне, т. б. ерекшеліктерімен байланыстырмау.
Бұл дегеніміз — бір адам жамандық жасайтын болса, ол белгілі бір нәсілдің, жыныстың өкілі болғаны үшін емес, жаман адам болғаны үшін жасайтынын ұмытпау.
Екіншіден, сыни ойлау. Кемсітіліп отырған адамның/топтың орнына өзіңізді қойып көріңіз, эмоциямен айтылған/жазылған сөздердің салдарын ойлаңыз.
Мәселен, басқа бір мемлекетте өмір сүріп жатқан азшылық өкілісіз. «Қытайда өмір сүріп жатқан этникалық қазақсыз» делік. Сізді жай ғана мұсылман болғаныңыз үшін, жай ғана түркі тілінде сөйлегеніңіз үшін лагерге қамап, не құқығыңызды шектейтін болса, мұның дұрыс емес екенін білесіз. Дәл солай Қазақстанда, дәл біздің қоғамдағы шеттету, қысымға ұшырап жатқан өзге топ өкілдерін ойлауымыз керек. Олардың орнына өзімізді қойып көрсек, проблеманы қаншалықты маңызды, біздің жеккөрушілік сөзіміздің қаншалықты дұрыс емес екенін түсінеміз.
Эмоциямен жазылған, айтылған сөзіміздің салдарын да ойлауымыз керек. Еш ойланбастан, «бұл іске пәленше-түгеншелер кінәлі» деп жаза салып, мұның салдары өте үлкен қайғылы оқиғаға апаруы мүмкін. Түймедей нәрсе ел ішіне таралғанда түйедей болып кетуі мүмкін. Сондықтан ғадауат мағынасына апаратын сөздерден, риторикадан аулақ болу керек.
Тағы бір амалы — түсіндіру, сауатты пікірталастар жасау. Ғадауат тілінің не екенін түсіндіру, қажет жағдайда дұрыс ой-пікір қалдыру, авторға жарияланымда ғадауат тілі бар екенін түсіндіру. Ғадауат тілінің иесіне мұның жағымсыз салдары болатынын жеткізуіміз керек.
Онлайндағы тағы бір әдіс — жазбаға шағым жолдау, яғни әлеуметтік желі әкімшілігіне, веб-сайт модераторларына контенттегі, комментарийдегі өшпенділік тілі жайлы ескерту жіберу. Осылайша ғадауат тілінің таралуына, аудиторияға жетуіне шектеу қоюға болады.
