Агар муҳожир бўлса, демак у, албатта, ноқонуний ишламоқда, агар рулда аёл бўлса, албатта, у “автохаваскор” (машинани эркакдан ёмонроқ бошқаради). Бу у ёки бу маънода аниқ бўлмаган нафрат тилидаги ифодага мисоллардир. Шубҳасиз, кўриниб турибдики, бу “бешинчи устун” қабилидаги иборалар орқали тарғибот. Янги этика замонавий ҳар қандай матнда, айниқса, журналист матнларида нафрат тили умуман бўлмаслиги керак. Чунки аксарият ҳолларда бу онгга эмас, балки онг остига таъсир кўрсатади. “Нафрат ортидаги жиноятлар, асосан одамларнинг бир-бирлари билан сўзлашув тилига боғлиқ”, дейди “Янги репортёр”нинг медиа танқидчиси ва нафрат нутқи бўйича эксперт Маргарита Бочарова. Мутахассис “Тексталог” таълим студиясининг “Нафрат тилидан қандай қутулиш ва …дўстлик тилини қандай яратиш лозим?” мавзусидаги жонли эфирда журналист Айсулу Тойшибекова ва муаллим Алия Қодирова билан бирга иштирок этди. Биз жонли эфир иштирокчиларнинг ҳар қандай вазиятда ҳам ҳеч кимга нисбатан нафрат уйғотмайдиган матнларни қандай ёзиш масаласига оид энг ёрқин фикрлари ва маслаҳатларини тақдим этамиз.
– Нафрат тили – бу одамлар ўзларининг ғайрли қарашларини сарҳадга ҳар қандай усул билан – оғзаки ва ёзма тарзда етказишларидир. Бу ерда гап бошқа одамларга нисбатан кучли ва бемаъни нафрат ҳисси ҳақида кетмоқда, – дейди Маргарита Бочарова. – Нафрат тили, баъзида ушбу мавзу ҳақида ўйлашга одатланмаганлар учун мутлақо тушунарсиз бўлади. Бироқ, бу – муаммо. Аксарият ҳолларда нафрат ифодасининг намоён бўлиши учун эпитетлардан фойдаланиш ҳам шарт эмас, контекстдан бирор иборани келтириш кифоя қилади. Полиция хабарларидан бир мисол: улар “Мигрант” деб ном олган тезкор тадбир ўтказишади. Мақсад: “Ҳуқуқбузарлик ва жиноятларни аниқлаш ва уларнинг олдини олиш”. Яна бир тадбир “Ноқонуний шахс” деб номланган. Демак, полиция ноқонуний муҳожирларни аниқламоқчи эканлигини англаш мумкин. “Мигрант” ҳақида нима дейиш мумкин? Улар ўз тадбирларини шундай номлаб, кимларни излашади? Жиноятчиларни. Шунақа бўлиб чиқяпти.
– Нафрат ифодаси ва виктимблейминг аксарият ҳолларда пресс-релизлардан бошланади ва ундан журналистлар матнига кўчади, – дейди Айсулу Тойшибекова.
Айсулу ва Маргарита журналистларга матнларда нафрат тилидан қочиш ҳамда бунинг олдини олиш бўйича тавсиялар бердилар.
- Кўплаб турли матнларни ўқинг ва томоша қилинг. Нафрат ифодаси бўлган тилни аниқлашни машқ қилинг. Мавзуга самимий қизиқиш ва уни тушуниш истаги муҳимдир, ҳеч ким бу ерда аёллар камситилаётгани ва ёки муҳожирларга зулм қилинаётганини тушунадиган бўлиб туғилиб қолмайди.
- Бу соҳани профессионал даражада тушунадиган муаллифларни ўқинг. Масалан, “Қароқчининг қизи” ва “Аёллар ҳокимияти” телеграм каналлари каби.
- Касал юқтирган инсонларни тушкунликка солмаслик учун COVID-19 мавзусини қандай ёритмаслик кераклиги ҳақидаги ҳужжатларни ўқиб чиқинг.
- Эсингизда бўлсин, одамларнинг бирон бир гуруҳини аниқлашда унинг ҳаётидаги бирон бир факт: “ногиронлар” ва бошқалар эмас, биринчи ўринда доимо “ногиронлиги бўлган” ИНСОНлар туради.
- Мўлжални стигмага нисбаталн олинг. Ўзингизга савол беринг: мен фойдаланаётган сўзлар стереотипларни кучайтиришга, нафратни кучайтиришга ёрдам бермаяптими? Бу одам сўзларим оғир ботмайдими ёки хафа бўлмайдими? Бу сўз унинг ҳаётини ёмонлаштирмайдими? Ўзингизни ушбу одамнинг ўрнига қўйиб кўринг.
- Қаҳрамонларингизнинг ўзига хос томонларини таъкидлаш керак бўлса, уларни қандай сўзлар билан ифодалаш мумкинлиги ҳақида сўраб олишни унутманг.
- “Эмлашга қаршилар”, “ниқобга қаршилар” ва ҳоказо каби ибораларни қўллашда эҳтиёткор бўлинг. Бир томондан, матн муаллифининг одамлар гуруҳини қисқача таърифлашга бўлган истагини тушунса бўлади; бошқа томондан эса, бу сўзлар салбий маънода ҳам келиши мумкин. Ахир эмлашларга қарши бўлаётганларнинг масалан, ўзига яраша турли сабаблари бўлиши мумкин. Одамларни бошқалардан ажратиб қўйманг, майли, бироз кўпроқ матн ёзсангиз ҳам, қандай қилиб ёзиш кераклиги ҳақида яхшироқ ўйланг. Асосийси, нафрат тилида бўлмасин.
Муаллиф: Анна Шабалдина
