Домой Блог Страница 29

Сапасыз жолдар, қымбатшылық және бала сату. 12-18 сәуірдегі қорытынды бағдарламаларға шолу

Риза Исаева
-
0
Сапасыз жолдар, қымбатшылық және бала сату. 12-18 сәуірдегі қорытынды бағдарламаларға шолу

Президент твитінен соң «қайта тірілген» тақырыптың бірі — сапасыз автожолдар. 12-18 сәуірді түйіндеген «7 күн» және Apta бағдарламалары жол сапасы неліктен сын көтермейтінін зерттемек болыпты. Ал «Басты бағдарлама» авторлары бала сату-сатып алудың жай-жапсарын анықтап, Қазақстанда кедейлер көбейгенін талдайды.

Дәстүрлі мониторингімізде «Хабар», «Еуразия бірінші арнасы» және QAZAQSTAN телеарналарының апталық қорытынды бағдарламасын қамтыдық.

«7 күн», «Хабар»

Жүргізуші Дархан Әбдіуахит Мемлекет басшысының Қазақстан халқын Рамазан айының басталуымен құттықтағанын хабарлап, коронавирус күшейгенін, вакцинацияның маңызын айтып, Тұңғыш президент пен қазіргі президенттің апта ішіндегі қабылдауларын тізіп шықты.

Бірнеше тақырыпты бір мәтінге сыйдырған ұзақ алғысөз президент Тоқаев қатысқан сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөнінде кеңес туралы сюжетке жалғасты. Президент Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің жаңа төрағасына қандай міндеттер жүктегенін баяндап, жаңа төрағаның қызмет жолына шолу жасады.

Президенттің апта ішіндегі қабылдауларынан кейін карантиндегі ораза туралы сюжет берді. Сюжет «Вакцина алу оразаны бұзбай ма» деген сұраққа жауап іздеуден басталып, карантин кезінде мешітке кіру тәртібі, онлайн уағыз айту туралы ақпаратпен толығыпты.

«7 күн» тілшілері вакцинация тақырыбында «Covid-19 vs вакцина» деген сюжет дайындапты. Өткен эфирдегі сюжет те осылай аталды. Тілші Мақпал Мадиярова өңірлердегі вакцинация барысына шолу жасайды.

Бағдарламаның екінші жартысы біріншісінен қызық екен. Маңызды да өзекті мәселелерді көтерген бірнеше сюжет көрсетті.

Президент Қ.Тоқаев Twitter парақшасында жол сапасын сынап, твит жариялаған еді. Ізінше «ҚазАвтоЖол» ҰК» АҚ басқарма төрағасы қызметінен босатылды. «7 күн» тілшілері президент твитін негізге алып, өңірлердегі жол салу, жол жөндеу жұмыстарының сапасын бағамдаған толымды сюжет дайындапты.

«Баға қайда барасың» деген сюжет елдегі қымбатшылыққа арналыпты. Энергетика вице-министрі Әсет Мағауов бензин бағасы неліктен өскенін айтса, тілші ЕАЭО-қа мүше елдер арасындағы бензин бағасын теңестіру туралы өзара уағдаластыққа тоқталды. Бензин өндіруге қажет шикізат шетелден әкелінетінін айтып, «Жақын арада бензин бағасы төмендемейді, тіпті тұрақты да болмайды» деп, ұйғарым жасайды. Сюжетке базардағы бағаның өсуін де, тұрғын үй қымбаттағанын да қосыпты.

Қазақстан ғылымының аяқ алысын бағамдайтын сюжет «Зияткер ұлт» деп аталады. Ғылымдағы жаңалықтар, қаржыландыру, ғалымдарымыздың жетістіктері мен жобаларын қамтыған толымды сюжет.

Қазақстан Тәуелсіздігінің 30 жылдығына арналған шолу сәуір айының Тәуелсіздік тарихындағы маңызына тоқталады. Әр жылы сәуірде жасалған маңызды келісімдер, халықаралық кездесулер, Нұрсұлтан Назарбаевтың шетелдік сапарлары, қабылданған заңдар, мемлекеттік бағдарламаларды жинақтапты.

Жүргізуші Дархан Әбдіуахит «Қазақстан коронавирус жұқтырушылар саны бойынша әлемдегі рейтингте 110 орында тұр» деп, әлемдік рейтингті хабарлады. Алайда дереккөзін атамады. Соңғы сюжет әлемдегі коронавирус ахуалы мен вакцинация барысын баяндайды.

«Басты бағдарлама», «Еуразия бірінші арнасы»

«Басты бағдарлама» хабарының алғашқы сюжеті сирек айтылатын тақырыпқа арналады. «Бала сатамын» деген сюжет қоғамда баланы тауарға балайтын көзқарас бар екенін көрсетеді. Есімі ғана аталатын кейіпкер құндақтаулы балалардың «Сәбилер үйіне» жетпей сатылып кететінін, өзі де 500 мың теңгеге бала «сатып алғанын» айтады. Сюжет авторы Әсем Изатқызы бала сатылатынын дәлелдемек болып тағы бір эксперимент жасайды. Әлеуметтік желіде бала сатып алатынын хабарлайды. Ұсыныс жасаушылардың бірімен видеобайланысқа шықты. Ал сюжеттегі кейіпкер «Ана мен бала» орталығында бала сатуға үгіттеушілер бар екенін айтқан екен. Тілші аталған орталыққа хабарласқанда, сондағы «белгісіз» қызметкер бұл ақпаратты жоққа шығарады. Кейіпкер қай орталықты меңзегені, тілші қай орталыққа хабарласқаны беймәлім. Мұның барлығы сюжеттегі оқиғаның шынайылығына күмән тудырады.

Келер сюжет тақырыбы — «Кедейлер көбейіп барады, байлар да». Тілші Берік Дүйсенбай елдегі күнкөріс деңгейі, кедейлер санын түгендепті. Кедейшілік шегі, жұмыссыздар саны, мемлекеттік жәрдемақы, еңбекпен қамту сияқты мәселелерді қамти келе, кедейшілік себебін іздеуге тырысады. Экономистен пікір алыпты. Тілші сюжетін «…Дәл қазір 20 пайызға көбейген кедейді аштан өлтірмеу бас қайғы шығар..» деп аяқтайды. Орынды проблема қозғаған сюжетте қарапайым бұқараның пікірі жоқ.

«Басты бағдарлама» авторлары «Кітап жазу еңбек пе, ермек пе?» деп, жазарманға айналған шоу-бизнес жұлдыздары мен бизнес тренерлерді астарлай сынапты. Соңғы екі жылда кітап шығаруға мемлекет тарапынан қанша қаржы жұмсалғанын, соңғы үш жылда қанша кітап басылып шыққанын хабарлап, ақын-жазушылар мен жұлдыздарды сөйлетіпті. Біраз адамның көкейіндегі сауалға жауап іздеді. Көрерменге ой салар сюжет, алайда «оқырман не дейді, сұранысы қандай» деген сауал жауапсыз қалды.

Бағдарламаның соңғы сюжеті белсенді шенеуніктерге кімдерді жатқызуға болатынын талдайды.

Apta, QAZAQSTAN

Apta авторлары әдетінен жаңылмай, COVID-19 және коронавирусты пневмония ресми статистикасынан басталып, Ақорда жаңалықтарына жалғасты.

Сапасыз автожолдар тақырыбына ойысып, жүргізуші Жайна Сламбек сюжет алғысөзінде Гоголдің «Ревизор» комедиясын атап өтті. Қазақстандағы сапасыз автожол кадрларынан құрастырылған сюжетке «Ревизор» фильмінен де үзінділер қосыпты. Әуелде ревизордың автожолға қандай қатысы бары түсініксіз болды. Кейін келе тілші: «Расымен президент қашанғы ревизор бола бермек?» деп, президент Тоқаевты ревизор рөлінде көретінін түсіндірді. Қасым-Жомарт Тоқаевтың сөзіне негізделген сюжетті фильмнен үзінділер ғана жайнатып жіберді.

Мемлекеттік-жекеменшік әріптестіктің қитұрқы тірліктерін тізбектеген сюжетте экономистер, Есеп комитеті өкілінің пікірі, комментарийі бар. Ақпараттың көптігі сюжет құрылымына теріс әсер етіпті. Семейдегі қоқыс полигонының құрылысына қатысты дау, 2015-2020 жылдары мемлекеттік-жекеменшік әріптестік аясында жасалған келісімдер, бюджет қаржысын мемлекеттік-жекеменшік әріптестік арқылы жымқыру тәсілдері мен мысалдары, тексеру қорытындысы, мемлекеттік-жекеменшік әріптестік жобаларын шектен тыс бағалау, үкіметтің инвесторлар алдындағы миллиардтаған теңге міндеттемелері, Нұр-Сұлтанда мемлекеттік-жекеменшік әріптестік аясында 20 мектеп салуды бір сюжетке тықпалап, тым көп ақпаратты жалғыз қазанға салыпты.

Түркістан облысындағы Шардара және Мақтаарал ауданының дихандары су тапшылығынан мақта еге алмай отыр. Дихандар да, әкімдік те, министрлік те бұған мердігерді кінәлайды. Мердігер су арнасын бетондау жұмысын кеш бастаған екен. Ал мердігерлер ауа райының жайсыздығына байланысты жұмысты кеш бастағанын айтады. Дихандар проблемасын айқынкөрсеткен тәп-тәуір толымды сюжет.

«Apta қонағы» айдарына Сенат депутаты Ақылбек Күрішбаев келді. Жер комиссиясының отырысы, жерге меншік проблемалары, жер дауы туралы сұхбаттасты.

Қостанай облысындағы ауыл тұрғындары ауыл жанынан құм карьерін қазуға қарсы. Ал аудан әкімінің орынбасары кәсіпкердің құм карьерін қазуына тыйым салып, қызметін асыра пайдаланғаны үшін сотталыпты. Толымды әрі жан-жақты сюжет.

Пандемия кезінде құмар ойынға қызығушылық артқан. Қазақстандықтар 2020 жылы құмар ойындарға 79 миллиард теңге жұмсапты. Бұл 2019 жылғы көрсеткіштен алты есе көп. Сюжетте құмар ойын жетегінде кетіп, қарызға батып, қазір тәуелділіктен емделіп жатқан кейіпкерлер бар.

«Жаңа репортер» редакциясы қазақстандық телеарналардың қорытынды бағдарламаларына тұрақты мониторинг жүргізіп, апта сайын шолу жариялайды.

Apta бағдарламасына шолуды әзірлеуге Жәнібек Нұрыш қатысты.

Медиасында шолуды қалай және неліктен жазады?

Жәнібек Нұрыш
-
0
Медиасында шолуды қалай және неліктен жазады?

Тәжікстандық журналист, «Жаңа репортер» сайтындағы «Медиасын» бөлімінің редакторы Лилия Гайсина биылғы Медиасыншылар шеберханасында тәжірибесін бөлісті. Спикер дәрісінен негізгі тезистерді түртіп алдық.

Бұған дейін кәдуілгі журналистикада қызмет еттім. Сондықтан да медиасын форматына бейімделуім күрделі болды. Журналистер қандай да бір оқиға, кейіпкер туралы қалай жазып-сызғанын емес, сол оқиғаны өзім жазып, деректер тапқанды жаным сүйетін. Бұдан да өттім. Шолу дегеніміз — не есеп, не баяндама емес. Бұл — толыққанды хикая. Жақсы материал жазуға кейіпкер, контекст, оқиға орны, сюжет пен мақсат керек. Медиасында да тап солай. Бір айырмасы — мұның барлығын медиадағы әріптестеріміздің материалынан табамыз.

Егер медиасыншының шолуы автордың эмоциясынан туындаса, онда өте жақсы. Журналист еңбегінің жемісі: эмоция тудыратын материал — жақсы материал. Медиасында да тап солай. Бірнеше жыл бұрын Украинада Зеленскийді президент етіп сайлады. Орталық Азия медиасы тіріліп, бұл жаңалықты құлшына жазғанын байқадық: бәріне де жас президент, оның сұлу келіншегі мен әзілдері ұнаған екен. Зеленскийді құдды бір супержұлдыз етіп көрсетті. Осындай тамсанған көзқарастың астарында мұң, торығу сезілді. Ақпарат жинағанымызда қоғамның қазіргі саяси ахуалдан қаншалық шаршағаны көрініп тұрды. Осылайша медиасын хикаямыз жазылды. Медиасындағы шолу — қоғамдық проблемаларды айту мүмкіндігі. Техникалық қырына тоқталып, әріптестеріміздің материалын жіліктеп қана қоймай, мәселеге кеңінен қарау керек. Медиадағы жағдай — шынайылық айнасы.

Шолу материалда анық дәлел болуы керек. Түрлі пікірталастар туындайды, бірақ барлығын еңсереміз, өйткені әрбір сөзімізді дәлелмен негіздейміз. Адамдар мақаланы оқып, бізбен сөз таластырып, кемшіліктерді нұқып көрсетуге тырысады. Сынды жақтырмайды, сирек қабылдайды. Тәжікстан медианарығы өте шағын. Бәріміз бір бірімізді танимыз. Міне, сондықтан да авторға қиын. Медиасын кейіпкеріне де оңай емес. Біреу олардың жұмысын талдаса, бұл оған жат көрінеді. Әлдекімді сынайтын болсаңыз, онда ол адаммен достаспаңыз. Егер дос болсаңыз, онда достық үзілуіне дайындалыңыз.

Медиасында саяси күрделі мәселелерді жазуға тура келеді. «Тәжікстан және Қырғыз БАҚ-тары шекарадағы қақтығыстан қандай ақпарат таратты?» деген материал жаздық. Тәжік-қырғыз шекарасында жиі жанжал туындайды. Нәзік, кінәмшіл тақырып, журналистер ақпаратты қалай бергені өте маңызды. Шекаралас аудандарда тұратын адамдардың интернеті бар. БАҚ-тың жазғанын оқиды, видеосын көреді. Мұның барлығы олардың көңіл-күйіне, алдағы жағдай қалай өрбуіне әсер етеді. Егер тек бір тараптың БАҚ-тарын оқыса, онда бәрі бір жақты болып шығады: Тәжікстанда басқаша, Қырғызстанда басқаша ақпарат тарайды. Естуімше, қазір екі елдің басылымдары өзара меморандумға қол қойыпты. Енді олардың өзара ақпарат алмасуына мүмкіндік бар.

Шолу материал дайындағанда жылдамдық пен өзектілік аса маңызды. Мәселен, тұтас редакция болып, «Алматыдағы ұшақ апаты. Медиа қалай ақпарат таратты?» деген материал дайындады. Түрлі онлайн-БАҚ және телеарналар оқиғадан қалай ақпарат таратқанына шолу жасадық. Мақала сол күні жарияланды. Бұл оқырмандардың оқиға қалай өрбіп, журналистер қалай жұмыс істейтінін түсінуіне септесті.

Шолу материалдардың нақты әлеуметтік миссиясы бар. Медиасында әріптестерге контентінің кемшілігін көрсетіп қана қоймай, кәдуілгі журналистикадағыдай маңызды жұмыс істейсіз. «Тәжік журналистері мүгедектігі бар адамдар туралы қалай әңгімелейді?» деген материал дайындадық. «Жындыханаға түсті», «псих» және тағы басқа сөздер қолданатынын анықтадық. Мұндай сөздерді әдетте кемсіту мағынада айтады. БАҚ аудиториясына «мүгедектігі бар адамдарға көмектесу мүмкін емес» деген түсінікті теліп, «Егер ол мүгедек арбасында отырса, онда оған қажет инфрақұрылым жасап не керек? Ол бәрібір бақытсыз, тек қайыр сұрап күнелтеді» деп жазып жатты. Мақаламызда ресейлік «Такие дела» интернет-басылымының «Менталді ерекшеліктері бар адамдар туралы қалай дұрыс жазу керек?» деген нұсқаулығынан үзінді келтірдік. Мақалада аталған басылымның бірі мақаламызды көшіріп басып, лидте: «Бізді сынады, олқылықтың орнын толтыруға тырысамыз» деп жазды. Міне, кейін сол басылымда мұндай қате кездеспеді. Сондай-ақ, зорлық-зомбылықтан зардап шеккен балалардың бет-жүзін көрсетпегенін де бақылаймыз. Журналистер олардың бет-жүзін экранға шығарып, эмоциямен ойнауына болмайды.

«Тәжікстанда вирус жоқ» деген материалдар сериясын жарияладық. Тәжікстан — Орталық Азияда коронавирусті соңғы болып тіркеген мемлекет. Қазір де тіркемейді. Адамдар «пневмониядан» өліп жатыр. Заңға түзетулер енгізілді: енді журналистер мемлекеттік мекемелерден ресми ақпарат алған жағдайда ғана коронавирус туралы хабар тарата алады. Коронавирус тақырыбында мақалалар жариялау — журналистердің кәсібилігін ғана көрсетіп қоймайды. Бұл биліктің халықпен қарым-қатынасын, қаншалықты ашық екенін, жағдайды қаншалықты бақылауда ұстап отырғанын көрсетеді. Шын мәнінде, бұл — өте үлкен қоғамдық мәселе. Аймақта медиасын пайда болғалы бұған қоғамдық медиа да назар аудара бастады. Мемлекеттік БАҚ белгілі бір тақырып жөнінде қандай ақпарат таратқанына шолу жариялап жатыр.

 

Логлайн, синопсис, тизер, трейлер. Не үшін қажет? Деректі кино мектебінің дәрісі

Жәнібек Нұрыш
-
0
Логлайн, синопсис, тизер, трейлер. Не үшін қажет? Деректі кино мектебінің дәрісі

Деректі фильм режиссерлері, тренерлер Шахида Тулаганова мен Елена Демидова 30 наурыз күні  Деректі кино мектебінде «Логлайн, синопсис, тизер, трейлер дегеніміз не? Бұл не үшін қажет және қалай тиімді қолдануға болады» деген тақырыпта шеберлік сабағын өткізді. Түсірген фильмдерін мысалға алып, осы ұғымдардың мағынасын түсіндірді. «Жаңа репортер» редакциясы сарапшылардың айтқанын тыңдап, ең маңызды кеңестерін жазып алды.

— Логлайн — фильміңіз не туралы болатынын бір-екі сөйлеммен түсіндіру. Логлайніңіз неғұрлым қызық әрі тартымды болса, продюсерлерді соғұрлым қызықтырасыз. Осылайша фильміңізді түсіруге қажет қаржы көзін табасыз. Продюсерлердің уақыты аз. Олардың назарын аудару үшін логлайніңізді қысқа-нұсқа жазып, маркетинг тәсіліне айналдырасыз. Шығармашылық жолын енді бастаған мамандарға логлайн өте маңызды. Фильміңіз не туралы екенін өзіңіз түсінсеңіз, онда басқалар да түсінеді. Ағылшын тілін үйреніңіз. Фестивалге өтініштің барлығы ағылшын тілінде жазылады. Келіссөздердің көбі ағылшын тілінде жүргізіледі.

Шахида Тулаганованың Judge фильмінің логлайні.

— Синопсис — қозғағалы отырған проблеманың бэкграундын тарқатып айту. Фильміңіздің хикаясы неліктен бірегей екенін, сол хикаяны баяндауға сіздің ғана шамаңыз жетіп, сол тақырыпта  фильм түсіруге сіз ғана лайық екеніңізді дәлелдеп, жауап бере алуыңыз керек. Синопсис төрт абзацтан аспайды. Ұзақ болса, ешкім де оқымайды. Қазір кейіпкерлерді таныстыру үшін синопсис ішіне 1-3 фото қосады. Синопсис те өте маңызды, өйткені түрлі гранттарға өтініш бергенде (әлемде грант көп, әрқайсысы процесстің түрлі кезеңін қаржыландырады) көп онлайн-форма толтырасыз. Грант берушілер өтінішіңізді қарап, бәрін жан-жақты ойластырғаныңызды түсінеді. Кейіпкерлеріңіз кім, оларға қалай шығасыз, түсірілімге келісе ме, қаржылай жоспарыңыз қандай, потенциалды дистрибьюторларыңыз кім? Мұның барлығына жауап беру маңызды. Грантқа алуға бәсеке өте жоғары. Неғұрлым тыңғылықты дайындалсаңыз, соғұрлым қаржы алу мүмкіндігіңіз ұлғаяды.

Елена Демидованың  «Третья жизнь Марины Клещёвой» фильмінің синопсисі

— Тизер мен трейлер не үшін қажет? Адамдар кейіпкеріңіздің түр-сипатын көріп, фильміңіз қандай боларын вижуалды түрде елестете алуы керек. Мұның барлығы да фильміңізді питчингте продюсерлерге таныстыру үшін керек. Тизерде фильмнің вижуалы қандай боларын көрсетсеңіз, трейлерде хикаяны таныстырасыз. Трейлер — тизер емес. Трейлер дегеніміз — көйлекті қандай өрнекпен тігетініңізді көрсету. Базарда сатып алушыны алдамас үшін тауарыңызды көрсетесіз. Бұл да соған ұқсайды.

— Жалғыз режиссерге ешкім де ақша бермейді. Команда керек. Командада режиссер, продюсер және тағы басқа мамандар болады. Түсірілімге кіріспен бұрын фильміңіздің әмбебаптығы (неліктен барлығына қызық) мен ерекшелегі (еліңізде) неде екенін әбден пысықтап, тұжырымдаңыз. Тритмент, яғни алдын ала сценарийін жазып, жариялауға да болады. Сонда адамдар мәтінді оқып, фильмді көргендей болады. Мұның барлығын фильмнің уорд түріндегі төлқұжатына кірістіре аласыз.

Шахида Тулаганова — Өзбекстаннан шыққан журналист. Қазір Лондонда тұрады.  Лондондағы BBC арнасында және Прагадағы «Азаттық радиосында» көп жыл жұмыс істеді. Соңғы жылдары әлемнің «от шарпыған нүктелерінде» тәуелсіз журналистикамен айналысады.

Елена Демидова — ресейлік режиссер, оператор, монтажер және продюсер. Бауман атындағы ММТУ-інде оқыған. Internews киномектебінде (Марина Разбежкинаның шеберлік мектебі) режиссура бойынша білім алды. РФ Кинематографистер гильдиясының және Деректі кино гильдиясының мүшесі. 2006 жылдан бері 10-нан астам деректі фильм түсірді.

10 наурызда «Деректі кино. Қысқа метр» мектебі басталды. Теориялық сабақтар 15 сәуірге дейін жалғасады, практикалық сабақтар мен тәлімгерлік 25 маусымға дейін болады. Сабақтар Zoom платформасында онлайн-форматта орыс тілінде өтеді. Қазақ, тәжік, өзбек тілдеріне синхронды аударма жасалады. Деректі кино мектебіне қатысуға Қазақстан, Тәжікстан және Өзбекстаннан жас режиссерлер іріктелді. Олар алты апталық интенсивті курсқа қатысады. Белгілі документалистер мен халықаралық тренерлер дәріс оқиды, үй тапсырмаларын береді, уоркшоптар, кинокөрсетілімдер және талқылаулар болады. Содан кейін түсірілім, монтаж, фильм жасауына екі ай уақыт беріледі. Осы кезде Деректі кино мектебінің тренерлері мен менторлары жетекшілік етеді.

Жоба АҚШ Халықаралық даму агенттігі (USAID) қолдауымен MediaCAMP — Орталық Азия бағдарламасы аясында жүзеге асады.

Вакцинация, аз айлық және «жын кіру». 5-11 сәуірдегі қорытынды бағдарламаларға шолу

Риза Исаева
-
0
Вакцинация, аз айлық және «жын кіру». 5-11 сәуірдегі қорытынды бағдарламаларға шолу

«7 күн» және Apta бағдарламалары президент Қасым-Жомарт Тоқаев коронавирус вакцинасын салдыртқанын аптаның басты жаңалығына айналдырса, «Басты бағдарлама» авторлары журналистердің кәсіби қызметіне полицейлер қысымы туралы сюжет дайындапты. 5-11 сәуірді қорытындылаған бағдарламалар өзекті тақырыптарды қамтыды. Қазақстан ғылымының проблемаларын, интернет байланыс нашарлығын, балабақша қызметкерлерінің мардымсыз айлығы мен шекара асқан қазақстандық еңбек мигранттарының қиын жағдайын да ел назарына шығарды. 

Дәстүрлі мониторингімізде «Хабар», «Еуразия бірінші арнасы» және QAZAQSTAN телеарналарының апталық қорытынды бағдарламасын қамтыдық.

«7 күн», «Хабар»
Бағдарлама ҚР президенті Қ.Тоқаевтың Спутник-V вакцинасын салдырғанынан басталды. Экранның оң жақ жоғарғы тұсына #екпеал хештегі қойылған. Жүргізуші Дархан Әбдіуахит екпе алудың маңыздылығын бірнеше рет қайталап, президенттің осы аптадағы сыртқы саяси қабылдауларына ойысты. «Ақордадағы кездесулер» деп аталатын сюжет Мемлекет басшысының кіммен кездескенін баяндай келе «кесел кетеді, ал келісім қалады» деп аяқталды.

ҚР Тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаев пен ҚР президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Ұлыбритания патшайымы II Елизаветаның күйеуі Филипп ханзаданың қайтыс болуына байланысты көңіл айту жеделхаттарын жолдапты.

Тұңғыш президент Н. Назарбаев «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ» АҚ Басқарма төрағасы А. Сатқалиевті қабылдады. Нұрсұлтан Назарбаевтың орыс тілінде айтқан сөзін қазақшаға аудармай берсе, жаңа төраға А. Сатқалиевтың орысша сөзін қазақшалады.

Тұңғыш президент пен қазіргі президент Қазақстанның халық жазушысы, Мемлекеттік сыйлықтың иегері Қабдеш Жұмаділовтың дүние салуына орай көңіл айтып, жеделхаттар жолдапты. Мұны хабарлаған жүргізуші президенттің апта ішіндегі қабылдауларын, әкімдермен телефон арқылы сөйлескенін айтып шықты. Осылайша бағдарламаның бірінші бөлігі президенттің коронавирус вакцинасын салдырғанынан басталып, кімдермен сөйлескеніне дейін қамтыды.

Аптаның басты тақырыбы — коронавирусқа қарсы вакцинация. Президенттер жаңалығынан кейінгі сюжет «Covid-19 vs вакцина» деп аталып, «Індет» атты фильмнің мазмұнын баяндаудан басталды. Спутник-V, Pfizer, Moderna вакциналарының тиімділік көрсеткішін графикамен көрсетіп, дереккөзін айтпады. Елдегі коронавирус індетінің таралуы мен шектеу шараларын шолып, қазақстандық вакцина өндірісіне тоқталып, вакцинация туралы мәлімет берді. Сюжетте Бас санитар мен ғалымдар комментарийі бар.

Ал вакцина тарихын түгендеген сюжет алғашқы вакцинаның қалай пайда болғаны, түрлі вакциналар, қазақ даласына жайылған індеттер жайында баяндайды.

Жер туралы заң төңірегіндегі талқылауға да кезек жетті. Өткен аптада Мәжіліс Жер қатынастары туралы заң жобасын бірінші оқылымда мақұлдады. Сюжетте Мәжілістің осы отырысынан репортаж, депутаттар мен спикер сөздерінен үзінді бар. Бұдан әрі Жер реформасы жөніндегі комиссияның сенбілік отырысына ойысып, жиында айтылған мәселелерге тоқталады. Алайда комиссия отырысындағы даулы мәселелер қамтылмады, тараптар уәжі берілмеді. Қазір Жер комиссиясының мүшелері Қазақстан азаматтарының жерге жеке меншік құқы жөнінде өзара айтысып, бір тоқтамға келе алмай жатыр. Сюжетте бұл тақырып мүлдем айтылмады.

«7 күн» редакциясы өткен шығарылымдарда төтенше жағдай қызметінің көктемгі су тасқынына дайындығын көрсеткен. Бұл жолы өңірлердегі көктемгі еріген қар суының деңгейіне шолу жасады.

12 сәуір — ғылым саласы қызметкерлерінің күні. «7 күн» тілшілері соңғы 30 жылдағы Қазақстан ғылымының аяқ алысын бағамдады. «Ғылымның жаңа көкжиегі» деп аталатын сюжет Жамбыл облысындағы Биологиялық қауіпсіздік проблемалары ғылыми зерттеу институтының базасында дайындалып жатқан QazCovidIn вакцинасы туралы ақпараттан басталды. «Биотехнология, нанотехнология, IT салаларында Қазақстандық ғалымдардың бәсі ешкімнен кем түспейді. Тек, күні кешеге дейін қаржының жоқтығы қол байлау болды..» деген тілші сөзін NU оқытушысы Сұраған Дурвутханның пікірі де растайды. Соңғы жылдары ғылымға бөлінген қаржы көлемін де айтып, ғылымды қаржыландыруға байланысты проблемаларды қозғады.

Тілші Ақбөпе Тәңірберген еліміздегі ЖОО-ның жаңа үлгіде диплом беру тәртібін түсіндіретін сюжет дайындапты. Тілші: «Қазақстандағы беделді оқу орындарының бірі» дей келе, Нұр-Сұлтандағы оқу орындарының бірін атап, «өз дипломдарының ерекшеленгенін жөн көреді» деп жалғастырды. Аталған университет өкілі дипломның жаңа нұсқасы жөнінде айтады. Сюжет соңында тілші: «түлектер дұрыс оқу орнын таңдағаны жөн екенін» тағы бір қадап айтты. Биылғы оқу жылы аяқталуға жақындап, болашақ мектеп түлектері мамандығы мен жоғары оқу орнын таңдауға кіріскенін ескерсек, сюжет астарында жасырын жарнама жоқ па екен?

«Басты бағдарлама», «Еуразия бірінші арнасы»

Бағдарлама журналистің кәсіби қызметін атқаруына түрлі қызмет органдары, әсіресе полицейлер тарапынан қысым көрсетілетіні туралы мәселеден басталды. Бұл тақырыпқа Шымкенттегі полицейлер мен журналистер арасындағы оқиға себеп.
2021 жылғы 4 сәуірде Шымкент қаласының Абай ауданына қарасты Алтынтөбе ауылының тұрғындары стихиялық митинг өткізіп, ондаған адам қамауға алынған. Оқиғадан хабар таратпақ болған ақпарат құралдарының жұмысына полицейлер кедергі келтірген. Ал наурыз басында қаладағы базарлардың бірінде үлкен өрт болды. Оқиға орнына жеткен тілшілер де полицейлерден зардап шеккен екен. Міне, содан кейін журналистер мән-жайды баяндап, Шымкент қаласы Полиция департаментінің алдына жиналды.
Сюжетте департамент өкілінің уәжі, ҚР Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің ресми ресми өкілі Максим Рожиннің, «БАҚ және телерадио хабарлары тарату саласы қызметкерлерінің кәсіподағы» қоғамдық қорының төрағасының пікірі бар. Оқиға полиция тарапының журналистерден кешірім сұрауымен аяқталыпты.
«Әділ сөз» ұйымының сарапшысы Ғалия Әженова жалпы елімізде журналистерге болатын қысымды кешірім сұраумен бітістіру қате екенін айтып, 2019 жылдан бергі статистиканы келтіреді. Сюжет соңында Қазақстанның әлемдегі сөз бостандығы рейтингтегі орнын көрсетті. Мәселені жан-жақты талдаған сюжет.

Карантиндегі тойлар, депутаттың мониторинг тобы жұмысын сынауы, теңгенің құнсыздануы сияқты оқиғаларды қысқаша шолып өткен шолу-сюжет «Ұр тоқпақ айдары үлгісінде жасалыпты. Алайда дәстүрлі айдар бұл жолы эфирге шықпады.

Елдегі сапасыз интернет байланысы мәселесін талдаған сюжет алғысөзінде жүргізуші Берік Дүйсенбай үкіметтің бұл саладағы жұмысын «сөзі мен ісі сәйкес емес» деп бағалады. Үкімет басшысы Асқар Маминнің 2021 жылғы 5 ақпандағы: «ел халқын интернетпен қамту «99 пайызды құрайды» деген мәлімдемесін көрсетті. Сюжетте интернетке қол жеткізе алмай отырған тұрғын, ауыл әкімі және байланыс операторы өкілінің комментарийі бар. Қоғам белсендісі рөлінде сөйлеген Алмас Тоқаебаев хабардың тұрақты сарапшысына айналғандай. Әйткенмен, бұл тақырыпта қоғам белсендісінен гөрі саладан хабары бар сарапшы пікір айтып, кәсіби баға бергенде ұтымды болар еді.

«Basty bagdarlama» жүргізушілерінің айтуынша, Аяла деген қыз редакцияға «өтінішпен хабарласыпты». Алғысөзде жүргізуші Әсем Изатқызы «азаматшаға» деп сөйлеп, хикаясын баяндаса, екінші жүргізуші Берік Дүйсенбай кәсіби мамандар Аяланың жағдайына байланысты кеңес бергенін айтып, «ақиқат біреу, келіншекке емделу керек, көмек қажет» деген түйіндеп, сюжетке кезек берді.
«Жынмен жыныстық қатынас» деп аталатын сюжет басталғанда тілші Әсем Изатқызы «оларды (жын) бар дейді, ешбір дін жоққа шығармайды…» деді. Тілші сөзін имам да растайды. Кадр сыртындағы мәтінде тілші «Имамның сөзінің жаны бар…» деп, кейіпкер оқиғасы арқылы негіздемек болды. Тілшінің сөзінше егер «жын иектесе», онда «уақыт создырмай имамға барып дем салдырған» жөн екен. Психолог және психиатр да пікір білдіреді. Олар мұндай галлюцинацияның шығу себебін баяндап, уақыт оздырмай емделуді ұсынады. Сюжет кейіпкері Аяла камера алдында бет-жүзін жасырмай, ашық сұхбат беріпті.
Медицинада «галлюцинация» дегеніміз сырқат болуы да мүмкін. Редакцияның «жын иектегендер» туралы жария сюжетінде діни бояу басым. Сюжет мақсаты түсініксіз: көрермен қорқыту ма әлде көрермен тарту ма?

Apta, QAZAQSTAN

Apta бағдарламасы COVID-19 және коронавирусты пневмония статистикасынан басталып, вакцинация деректеріне ұласып, президент Қ.Тоқаев Қарағандыда өндірілген «Спутник V» вакцинасын салдыртқаны туралы ақпаратқа жалғасты. Қазақстандық вакцинаның үшінші сынақ нәтижесі әлі аяқталмаса да қолданысқа енетінін хабарлап, Биологиялық қауіпсіздік проблемалары ғылыми зерттеу институтының мамандарын сөйлетті. Қазақстандық вакцинаны салуға әлі ерте емес пе, адам өміріне қауіпсіз ба, жоқ па, бұл туралы сырт ғалымдар пікірі жетіспеді. Жүргізуші Жайна Сламбек коронавирус вакцинасын салдыртқанын, қандай әсері болғанын айтып, тарихтағы полиомиелет ауруының қаупі мен соған қарсы вакцинаны мысалға келтіріп, вакцинаның пайдасын әңгімеледі.

Мектепке дейінгі білім беру мекемелері, яғни балабақша қызметкерлерінің айлығы өте аз. Мәжіліс депутаты Дариға Назарбаева осы мәселені қозғап, үкіметке сауал жолдапты. Осы депутаттық сауал үлкен сюжетке негіз болды. Сюжет кейіпкері балабақша қызметкері екен. Айлығы — 75 мың теңге. Кредиті мен оқу ақысын төлесе, жүріп тұрғанына, өмір сүруіне 5 мың теңге қалады. Кейіпкер сөзінен кейін Zertteu Researsh Institute орталығының жетекшісі Шолпан Әйтенованың зерттеуіне сүйеніп, статистикалық мәліметтер келтірді. Ең аз жалақы төленетін жұмыс түрлерін әйелдер істейтінін статистикамен көрсетті. Өзекті мәселені жан-жақты талдаған сапалы сюжетте экономистер, әлеуметтанушылар, балабақша қызметкерлері, ғалымдар комментарийі бар, бірақ шенеуніктер сөзі жоқ.

Оңтүстік Кореядағы жұмыс істейтін қазақстандықтардың проблемасын баяндаған сюжет кейіпкерлерінің оқиғасы ешкімді бей-жай қалдырмаса керек. Бұл сюжетті дайындауға Мәжіліс депутаты Елнұр Бейсенбаевтың үкіметке жолдаған сауалы себеп. Депутаттар, ҚР СІМ, кәсіподақ өкілдері мен әлеуметтанушылар комментарийі бар. Толымды сюжет.

«Қазақстан Тәуелсіздігіне 30 жыл» айдары 1997 жылға арналады. Сол жылы «Қазақстан-2030» стратегиясы қабылданып, Алматыдағы мемлекеттік қызметкерлер жаңа астана — Ақмолаға көшіп, Қарашығанақ мұнай кен орны халықаралық консорциум басқаруына беріліп және тағы басқа көптеген оқиға болыпты.

Президен Қ.Тоқаев Қазақстандағы сапасыз жолдар туралы айтқан еді. Сюжетте Алматы облысы мен Ақтөбедегі сапасыз жөнделген, сапасыз төселген асфальт жолдарды көрсетіп, «бұған не себеп, кім кінәлі» деген сауалға жауап іздейді. Мемлекеттік тапсырыс беруші тарап, яғни әкімдік қызметкерлері мердігерді кінәлайды. Алайда атқарылған жұмысты тапсырыс беруші қабылдап алады емес пе? Тілші мұны айта келе сыбайлас жемқорлық тақырыбын да көтереді.

ҚазТРК құрамындағы «Атырау» телеарнасының телеэкспедициясы Мысыр астанасы Каирге барып, мәмлүктер мен Бейбарыс сұлтан туралы репортаж дайындапты. Тәп-тәуір танымдық материал.

Бағдарлама Түркістан қаласында «Керуен сарай» кешені ашылғанын хабарлаған жаңалықпен аяқталды.

«Жаңа репортер» редакциясы қазақстандық телеарналардың қорытынды бағдарламаларына тұрақты мониторинг жүргізіп, апта сайын шолу жариялайды.

Apta бағдарламасына шолуды әзірлеуге Жәнібек Нұрыш қатысты.

«Егіз лебіз»: қайғы-мұң қалай шоудың негізгі элементіне айнала жаздады?

Болатбек Мұхтаров
-
0
«Егіз лебіз»: қайғы-мұң қалай шоудың негізгі элементіне айнала жаздады?

QAZAQSTAN телеарнасы ақпанның соңында «Егіз лебіз» музыка шоуының бірінші маусымының ізін ала екіншісін бастады. Жаңа маусым көрермен үшін басқа сайыскерлерімен, басқа қазыларымен қызық. Сонымен бірге бұл жолы тағы бір жайтқа назар аударуға болады. «Жаңа репортер» авторы Болатбек Мұхтаров ұйымдастырушылар осы маусымда көрерменнің қатысушыларға аянышын туғызатын элементтерді қолданғанына мән берді.

Ағылшынның Just the Two of Us телешоуының жергілікті адаптациясы бір кездері «Екі жұлдыз» деген атаумен эфирге шыққан болса, былтырдан бері «Егіз лебіз» деп аталады. Мұнда кәсіби вокалист пен қоғам өмірінің басқа саласының өкілі бірге ән айтып, өзге жұптармен жарысады. Барлық нөмір музыканттар ұжымының сүйемелдеуімен, жанды дауыспен орындалады. Әр кезең сайын қазылардың ұпайы мен көрермен берген дауыстың қосындысы бойынша аз көрсеткіш алған бір жұп жобадан шығады. Жаңа маусымда көрермен музыка телешоуының сахнасы технология жағынан күштірек бола түскенін байқады. Бұл жолы бұрынғыдай бір емес, екі тұрақты төреші бар. Негізгі өзгеріс әрі негізгі интрига – сайысқа түсетін жаңа жұптар. Кім қалай өнер көрсетеді, қазылар қай жұпқа жоғары баға береді, жобадан қайсы шығады – көрерменді қызықтыратыны сол. 

Ұйымдастырушылар 14 жұп – 28 қатысушының қай-қайсын да аудиторияның ықыласынсыз қалдырмауға күш салған. Жобаға қатысушылар танымал жұлдыз образынан гөрі кәдімгі, қарапайым адам болып көрінеді: әңгімесіне қарағанда олар да өзгелер сияқты қиын сәттерді бастан өткерген, балалық шағында аса бір рақатты сезінбеген, жақынынан айырылған, мұң-қайғысы бар. Олардың жеке хикаяларды, сыр мен басқа да ішкі табу тақырыптарды жария етуі, телекадрдың орта планындағы көз жасы көрерменді шоуға жай қызықтырып қана қоймай, оны эмпат жанкүйерге де айналдырады.

«Егіз лебіздің» жаңа маусымының жеті бағдарламасын көріп, телешоуда осындай эпизодтар қалай берілгеніне талдау жасадық.

Кадр сыртындағы жылатушы редактор

Ғылым теоретигі, әлеуметтанушы Сергей Кара-Мурза өлім тақырыбымен манипуляция жасау телевизия үшін тиімді амал екенін жазған. Ол социопсихолог Абраам Мольдің «Өлім – күмәнсіз құндылық, себебі тірі адамға қайтыс болған адам туралы білу қашан да қызық» деген сөзін келтіреді. 

Кісі қазасына қатысты ақпарат табуға айналмай, жария болса, көрерменнің түпсанасы оны қалт жібермейді. Әрі жақынының өлімі туралы айтып отырған адамның телеэкрандағы бейнесі көрерменнің еріксіз жанашырлығын туғызады, оны басқа ісі бойынша емес, сол қасіреті, сол эмоциясы тұрғысынан бағалай бастайды. Мұның себебі, психолог Сергей Зелинскийдің пікірімен айтсақ, «жарымжандықты, осалдықты, жан ауруы мен күйзелісті көрсету» – индивид пен көпшіліктің психикасын, көзқарасын өзгерте алатын әдістердің бірі.

«Егіз лебізде» әр нөмір сайын сайыскерлерді таныстырып, олар туралы мәлімет беретін видеопрофайл көрсетіледі. Бірінші бағдарламада актриса Әлия Әнуарбек отбасындағы қайғыдан соң өмірден түңілмей, күш-қуат алу үшін шоуға қатысуға келісім бергенін қазақ тілінде айтады. Бір кезде ол сұхбатты үзеді де, орысша «маған бұл туралы айту өте қиын» деп, жылап жібереді. Монтаж ережесі бойынша да, этика бойынша да мұндай кезде камера өшіп, адам сөйлей алмай қалған сәт пен ол сөзін жалғаған жер құрастырылуы керек еді, бірақ кадр сыртындағы редактор сұхбат үзілген тұсты сюжетіне пайдаланады.

Әлия Әнуарбек. «Егіз лебіз» шоуы видеосының скриншоты

Екінші бағдарламадағы профайл сюжетте шоуға қатысушы дәрігер Зәуреш Ахметжановаға «жұмысыңызда қандай ауыр жағдайлар болады?» дегенге саясатын сұрақ қойылғаны білінеді. Адам бұл тақырыпты өзінен-өзі әңгімелемейтіні түсінікті. Дәрігер «Ең ауыр жағдай ол – науқастың туысқандарына жағымсыз хабарды айту» деп жауап береді. Кадр сыртындағы журналист оның дуэттегі серігі – опера әншісі Сүндет Байғожинмен марқұм анасы туралы әңгімелеседі. Музыкант көзіне жас алады, бұл жер тағы да эфирге беріледі – видеопрофайл әзірлеушінің күткені де сол болғандай. Монтаждың арқасында сұхбат берушіні ол осындай эмоцияға қалай жетелегені білінбей қалады, көрермен монологты ғана естиді.

Сүндет Байғожин. «Егіз лебіз» шоуы видеосының скриншоты

Үшінші бағдарлама Халықаралық әйелдер күніне арналған. Мұндағы видеопрофайлды дайындағанда ақын, журналист Мақпал Жұмабайға анасының өміріндегі қиын кезең туралы сұрақ қойылған. Ол анасының ауыр жарақат алған сәтін айтып, көз жасына ерік береді. Бұл күні Мақпал жалғыз өнер көрсетті, себебі дуэттегі сыңары – әнші Нұрлан Албанның туысы қайтыс болған.  

Мақпал Жұмабай. «Егіз лебіз» шоуы видеосының скриншоты

Осы бағдарламада сайыскерлердің бірі, тележүргізуші Гүлназ Әлімгерей жұптасы, әнші Бейбіт Қорғанның анасы бірнеше жыл бұрын қайтыс болғанын еске алады. Видеосюжет дайындаған журналист көңіл-күйі түсіп отырған Бейбітке қандай сұрақ қойғанын оның «Өкініш өте көп қой» деп жауап бергенінен білуге болады. Дегенмен әнші көз жасын көрсетпейді. Есесіне оның сайыстағы серігі Гүлназ Әлімгерей толқиды. 

Гүлназ Әлімгерей. «Егіз лебіз» шоуы видеосының скриншоты

Бұл көрсетілімде актриса Гүлбаушан Тілеубекова сіңлісі Қаракөз екеуіне тілекші боп отырған анасы туралы әңгімелегенде көзіне жас іркіледі. Ана туралы ән айтылған кезде үш қазының да (Толқын Забирова, Тұңғышбай Жаманқұлов, Марат Омаров) көңіл-күйі түсіп, эфирдегі атмосфераны одан әрі тұнжырата түседі. Әлия Әнуарбек пен Әлішер Кәрімов жұбы бірі анасы, бірі марқұм ері туралы айтып, тебіренеді.  

Жалпы, бұл эфирге дайындаларда редакторлар көрерменді әбден ауыр ойға салып, жабырқатып жіберетінін түсінбеген сияқты. Монтаж эмоцияға бөлейтін сәтті қалай көбейте алса, шамадан тыс қапалы, түнеріңкі сәтті де дәл солай азайта алатынын ескермеген.

Аналарға арналған эфир аяқталып, келесі думан басқаша, көтеріңкі көңіл-күйде өтуі керек еді. Бірақ ұйымдастырушылар жаңа маусымның төртінші бағдарламасында да қатысушыларды «жылатуға» тырысады. 

Жұптарға арналған видеосюжеттерде өнерпаздар тағы да «бастан өткен қиын кезең» туралы әңгімелейді. Көрермен әнші Еркін Нұржанов жұмыссыз екенін, Сүндет Байғожин студент кезінде күздің суығында бір айдай далада түнегенін, әнші Маржан Арапбаева кезінде дауысынан айырыла жаздағанын естиді. Жүргізуші Ардақ Қасымхан Маржан Арапбаева мен актер Мейірғат Амангелдин жұбы ән салғанда жобаға қатысушылардың бірі Индира Расылхан жылап жібергеніне көңіл бөліп, оны сұрақтың астына алады. Кейін тағы бір жүргізуші Гүлнұр Оразымбетова Индира Расылхан «қатерлі ауруға шалдыққаны себепті шашынан айырылғанын» айтып, көз жасын жасыруға тырысады. Индираның өзі операция үстелінде болған сәтін күлімдеп әңгімелеп берді.   

Бұл күнгі эфирде әнші Жұлдыз Өмірғали «кішкентай кезінде әкесі қатал өсіргенін, үйде жиі жанжал шығарғанын, анасы ұрса бергеннен дауыстап ән шырқай алмағанын» айтып, шынайы эмоциясын көрсетеді. 

Жұлдыз Өмірғали. «Егіз лебіз» шоуы видеосының скриншоты

Бесінші бағдарлама Наурыз мейрамына арналды. Дегенмен бұл эфирде де шоу жасаушылар әншілерге мұңы мен өкінішін айтқызады. 

Көзі жасаураған адамдарды тағы көреміз – Нұрлан Албан және актриса Гүлшат Тутова қайтыс болған бауырлары туралы әңгімелеп береді. 

Нұрлан Албан. «Егіз лебіз» шоуы видеосының скриншоты
Гүлшат Тутова. «Егіз лебіз» шоуы видеосының скриншоты

Аяныш туғызатын монтажға наразылар болды

Жобаның жаңалығы телеэкрандағы мәдениеттің диссиденті Ninety One тобының мүшесі ZAQ (Дулат Мұхаметқалиев) болған еді. Ол бесінші бағдарламадағы сюжетте өздеріне қоғам мүшелері қалай қысым көрсеткенін, «бала кезінде анасы өзін ауылға әкеліп тастағанын, әкесі қайда екенін, ата-ананың иіскеп, сипауы дегенді білмейтінін, ойыншыққа ұзақ қарап тұратынын» және «алдыңғы буынға «неге бізге мән бермейсіздер, неге бізді естімейсіздер?» деген өкпесі барын» айтты. Оның шоудағы сыңары, блогер Сәбира Жарасқызы «ата-анасының махаббатының арқасында өзін бақытсыз сезінбейтінін» әңгімеледі. 

Кейін ZAQ Instagram-парақшасында телеарна видеосюжетте айтқан сөзін «кесіп, төңкеріп, монтаждың күшін көрсетті» деп айыптап, сол әңгімесінің толық нұсқасын жариялады. Оның пікіріне қарағанда телеарна музыканттың сөзін қиып-құрастыра отырып, «балалық шағы қиын» болғанын көрсетуге тырысқан. Рэпер «Мен жанұямды жақсы көрем, менде керемет балалық шақ болды, ал «тивиден үй-үйге ми күйітіп, мөр қойылды» деген әңгімені өзіме де ұмытпаған жөн екен» деп мәлімдеді. Бұл пост шоу ұжымы сайыскерлерге олардың өміріндегі ерекше сәттерді айтқыза отырып, телеаудитория эмоциясына манипулятив әсер етуге тырысатынын айғақтайды. 

Бұдан соң Instagram мен YouTube-те оның фанаттары телеарнаға наразылық білдірген пікір жазды. ZAQ жобадан бас тартып, оның орнына басқа әнші келді.  

Тележоба бұл жағынан он шақты жыл бұрын SuperStar KZ, X Factor сияқты музыкалық реалити-шоуларда кең қолданылған әдісті еске салды. Мұндай байқауларда ел ішінен іріктелген (әуесқойы бар, кәсібиі бар) өнерпаздар сыннан өтпегенде немесе, керісінше, келесі кезеңге жолдама алғанда жыламсырайтын. Сонымен бірге қатысушылардың өміріндегі ауыр жағдайлар туралы видеомонологтарға акцент қойылатын. Жетімдік көрген, жоқшылық көрген, тағы басқа қиындықты өткерген сайыскерге, әлбетте, көрерменнің жаны ашиды, соған көбірек жанкүйер болады, соған дауыс береді, соны қолдайды. «Егіз лебіз» де бұл эффектіге қол жеткізді деуге болады: көрермен қайғы-мұңын айтқандардың ешқайсын әзірше қолдаусыз қалдырған жоқ. 

Шоудың алдыңғы маусымында көрерменнің көңіл-күйіне әсер еткен оқиға болған еді. Жанкүйерлердің фаворитіне айналған сайыскер, әнші Айгүл Қосанова әкесі қайтыс болып, шоудан бас тарта жаздады. Өзге қатысушылар да, жанкүйерлер де әншінің қайғысына ортақтасты. Сахнада әкелерге арналған ән орындалды. Қазылар алқасы жылады. Ұйымдастырушылардың эмпатияны шоудың негізгі элементіне айналдыруға тырысқанына осы жайт та себеп болуы мүмкін. 

Қоғам ой-санасының дамуымен бірге бірнеше кезеңнен өтсе де, телевизиядағы ойын-сауық ескірген әдісті тастамаған. Көрерменнің көңілін көтеруге тиіс музыкалық бағдарламада эфир сайын жылап-сықтаған, мұң-өкінішін әңгімелеген адамдар монологы берілуі орынсыз интригаға айналады. Шоу мазмұнында онсыз да пайдалы танымдық мәлімет аз. Орындалатын әннің тарихы мен авторлары туралы ақпаратты арагідік қазылар алқасының аузынан естуге болады. «Таңшолпан» телебағдарламасынан таныс жүргізушілер ондай мәліметтен гөрі өткен аптада жұптар не істегенін, шоуға қалай дайындалғанын айтқанды артық көреді. Олардың сөзі сауат жағынан тағы ақсайды, дуэттің өзі жұп, ал ондағы екі мүше бір-біріне жұп деп аталмайтынын білмейді. Мысалы, әнші Кентал мен боксшы Фируза Шәріпова – бір жұп, бірақ Кентал Фирузаға жұп емес, сыңар болады. Жүргізушілер болса, «Кенталдың жұбы – Фируза» деп сөйлеп жатады. 

Талдауымызды «Егіз лебізде» сайыскерлерді «жылатқан» сұхбаттар, көрерменді көңілшектікке итермелейтін эпизодтар аудиторияның ынта-ықыласын арттыруға я кездейсоқ, я әдейі пайдаланылған деп қорытамыз. Телевизия адам психикасына қозғалатын образдармен, дыбыспен, музыкамен, мәтінмен айрықша ықпал ететінін ескерсек, шоуда бұл жағынан шамадан тыс әуестену байқалды.

Жаппай вакцинация, саммит және «жезөкшелер». 29 наурыз — 4 сәуірдегі қорытынды бағдарламаларға шолу

Риза Исаева
-
0
Жаппай вакцинация, саммит және «жезөкшелер». 29 наурыз — 4 сәуірдегі қорытынды бағдарламаларға шолу

29 наурыз — 4 сәуір аптасын түйіндеген қорытынды бағдарламаларға ортақ тақырып — президент Қ.Тоқаев үкіметтің вакцинацияны баяу жүргізуін сынағаны болды. «7 күн» бағдарламасы Түркітілдес мемлекеттердің ынтымақтастық кеңесінің бейресми саммитінен басталды. «Басты бағдарлама» авторлары «жезөкшелікпен айналысатын адамдарды» кінәлай сөйлейтін сюжет әзірлепті. Ал Қазақстан қоғамында қызу талқыланған студент Аяжан Еділованың өлімін Apta тілшілері ғана айтып, қалған екі бағдарлама елеусіз қалдырды.

Дәстүрлі мониторингімізде «Хабар», «Еуразия бірінші арнасы» және QAZAQSTAN телеарналарының апталық қорытынды бағдарламасын қамтыдық.

«7 күн», «Хабар»

Жүргізуші Дархан Әбдіуахит алғысөзін «Қазіргі Түркістан тұтас түркі жұртының рухани астанасы ғана емес, экономикасы өрге басып келе жатқан өркенді өңір» деп, екпіндете бастады. Түркітілдес мемлекеттердің ынтымақтастық кеңесінің бейресми саммиті онлайн форматта өткенін ұзақ айтып, сюжетте ҚР президенті Қасым-Жомарт Тоқаев пен ҚР Тұңғыш Президенті, Түркі Кеңесінің құрметті төрағасы Нұрсұлтан Назарбаевтың саммиттегі баяндамасынан үзінділер берді.

Бейресми саммит тақырыбы сюжеттен кейін де жалғасып, ғалымдар мен оқу-ағарту мекемелерінің басшыларынан комментарий алыпты.

Мемлекет басшысы өткен аптада «Халықаралық қарыз архитектурасы және өтімділік» атты жиынға қатысып, теңізге шығатын жолы жоқ дамушы мемлекеттер атынан баяндама жасады. «7 күн» редакциясы президенттің сол жиындағы баяндамасынан үзінділер келтіріп, сарапшыларды сөйлетті.

Бағдарламаның 20-шы минутында президенттер тақырыбы аяқталғандай көрінді, өйткені Дархан Әбдіуахит Израилдің коронавируспен күрес тәсілін баяндауға ойысты. Алайда бұл президент өткізген коронавирус ахуалына қарсы күрес жөніндегі кеңестің алғысөзі екен.
Тілші Шынар Асанқызы сюжетін «Жаппай вакциналау үкіметтің қағаз бетіндегі кезек құрғақ уәдесі болып шықты» деп бастады. Жиында президент үкіметтің халықты жаппай вакциналау жұмысын қатаң сынға алды. Сюжетте Қ.Тоқаевтың сөзінен үзінділер бар. Вакцинаның неліктен жетпей жатқанын, вакцинацияның баяу жүргізілу себебін талдамады.

«Бұл аптада коронавирус біраз жаңалыққа арқау болды». Тілші Мақпал Мадиярова сюжетіне осы жаңалықтарды жинақтапты. Әйтсе де коронавирустың көп жаңалыққа арқау болуы былтыр басталған. Сондықтан жүргізушінің алғысөзіндегі мұндай сөйлем артық көрінді.

Президенттің апта ішіндегі қабылдауларын Ақорда таратқан ресми ақпарат негізінде шолып өтіп, ел ішіндегі жаңалықтарға ойысты.

Тілші Қорған Қонысбайұлы Қазақстанда жиһаз өндірісі құлдырап, импорт тауар басым екенін сараптайды. Жиһаз жасаушылардың азаюын мемлекеттік органдарға қымбат жиһаз сатып алуға тыйым салынуымен байланыстырады. Тілші Қазақстанға дайын жиһаз сататын шетел мемлекеттерін санамалай келе, «мұны елімізге жасауда не кедергі» деген сұрақ қояды. Бұл сұрақ сюжет басталғанда сөйлеген жиһаз өндірушілердің пікірін жоққа шығарғандай әсер қалдырды. Елімізде ЛДСП өндіру жобасы сәтсіздікке ұшырағанын айтып, бірақ себебіне үңілмеді. Мәселені қозғап, соны терең талдамаған сюжет.

Тілші Рауан Мыңбаев электр энергиясының қымбаттауын «теңізде толқынға тап келген кемеге» теңейді. «Қай жақтың күші басым, сол жақ жеңіп шығады. Теңіздің толқыны электр энергиясын өндіруші компаниялар десек, ал кемеміз қарапайым халық. Дауыл болса — ешбір ырыққа көнбейтін нарық» дей келе, энергетика министрлігі мен электр энергиясын өндіретін кәсіпорын өкілдерін сөйлетеді. Монополияға қарсы агенттіктен пікір сұрамады. Сюжет «Әзірге басымдық толқын жақта болып тұр. Ол енді кемеге, яғни тұтынушыға қалай әсер етеді. Оны уақыт көрсетеді» деп екіұдай аяқталады.

Жер реформасы жөніндегі комиссияның 3 сәуірдегі отырысын кадр сыртындағы мәтін және комиссия төрағасы Ералы Тоғжанов пен ҚР Ауыл шаруашылығы министрі Сапархан Омаровтың сөзінен үзінді беру арқылы жеткізді.

Соңғы сюжет Қостанай облысындағы диқандардың егіс жұмыстарына дайындығын баяндайды.

«Басты бағдарлама», «Еуразия бірінші арнасы»

Бағдарлама президенттің үкіметке коронавирус ахуалына қатысты ескертуінен басталды. «Эпидахуал күрделеніп барады» деген сюжет Денсаулық сақтау министрлігінің вирустың таралуы бойынша болжамы, аймақтарда таралу деңгейі, Алматы қаласы әкімінің президент өткізген жиында келтірген мәліметтерін айтады.

«Қазақ еліне + 1 зейнеткер». Ахметжан Есімовтың «Самұрық-Қазына» Ұлттық әл-ауқат қоры басшылығына кеткенін осылай жеткізеді.

Ал «Ұр-тоқпақ» айдарында сенатор Бақытжан Жұмағұловтың әлеуметтік желілерге қатысты заң қабылдау ұсынысын талдайды. Сенатордың ұсынысын «сөз бостандығын шектеу» деп санайтын әлеуметтік желі қолданушыларының пікірін келтіріпті. Жүргізуші Айдана Үсенбай Өзбекстанда қабылданған жаңа заңды да айтып өтті. Қызық талдау.

«Адвокаттар айқасы». Тілші Артур Мағзомов адвокаттар Абзал Құспанов пен Тілеужан Кішкенебаевтың арасындағы дауға сюжет арнапты. Автор екі адвокатты да сөзге тартып, оқиғаның мән-жайын баяндауға тырысқан. Адвокаттар тартысына себеп болған лотерея мен әншілердің жарнамасына алданған халық емес пе? Бұл тақырыпта алданып, зардап шеккен тұрғындардан, түптеп келгенде «осы іске қатысы бар» деп аталған әншілерден пікір алу керек еді. Сюжет екі адвокаттың бір-біріне кінә артып, кемшіліктерін қаузаудан аспады.

«Ұлы дала жезөкшелері» деп аталатын сюжет «жезөкшелікпен айналысатын қыздарға» жаза қарастырылмағанын айтып, «Өзін жазасыз сезінген соң, оңай олжа іздеп бикештер қаладан қалаға көшіп, қонақ үй жалдап, сауна жағалап тіршілігін жалғай береді де…» деп, кінәлай сөйледі. Тілшінің осы сөзінен кейін, дәл осылай жезөкшелікпен ерікті түрде айналысып жүрген қыздар туралы нақты мәлімет айтылмады. Есесіне блогер Жан Ахмедиевтің жезөкшелерді қамшымен сабап, жазалау туралы үш жыл бұрынғы пікірін берді. Осылайша телеарна адамға күш қолдануды үндейтін ақпарат таратты. Сюжетте «Абай атындағы университет жүргізген әлеуметтік сауалнамада сұралған қыз-келіншектердің 40 пайызы өмірінде бір рет болсын тән саудасына барғанын мойындапты…» деген дерек айтылды. Бұл ғылыми зерттеу негізінде жүргізілген сауалнама болса, қандай ғалым немесе ғылыми институт мұрындық болды? Сауалнама нәтижесі қайда жарияланды? Мұны айтпады. Тілші кадр сыртындағы мәтінде «Жезөкшеліктің түп-тамыры әлеуметтік және тұрмыстық ахуал, отбасылық тәрбиеден бастау алады деп топшылауға болатын шығар…» деді. Оның мұндай болжам жасауына не себеп? Сюжет соңы тіпті кереғар оймен аяқталды. «Демократиялық қоғамның басты реттеуші құралы заң емес пе? Қазаннан қақпақ кетсе, иттен ұят кетеді деген халық нақылы осындайда ойға оралады». Тілші сюжетінде заңгер мен басқа да сарапшыларды сөйлетпеді, ақылы секс қызметін ұсынатын адамдардың пікірін сұрамады.

Apta, QAZAQSTAN

Apta Covid-19 және коронавирусты пневмония статистикасынан басталып, вакцинация тақырыбы мен Қасым-Жомарт Тоқаевтың үкіметке сын-ескертпесіне жалғасты.

Президент синхрондарынан құралған сюжет рейд барысында түсірілген видеолармен толықтырылып, депутаттың Денсаулық сақтау министрлігіне сынағанын да қосыпты.

Тоқаев «Халықаралық қарыз архитектурасы және өтімділік» атты жиынға қатысқынан айтып, Түркітілдес мемлекеттердің ынтымақтастық кеңесінің бейресми саммитінен сюжет берді. Хаттама қалыптағы зеріктірер сюжет.

Аяжан Еділованың өлімі мәселенің тұп себебін іздеген сюжетке арқау болыпты. Жүргізуші Жайна Сламбек: «Біз қалаға оқуға, жұмыс істеуге келген жігіттер мен қыздардың кейбірінің тіршілік түйткілдеріне орай бағдарын жоғалтатына байланысты мамандардың пікірлерін білдік. Екінші жағынан айналада еліктірер дүние көп. Ішкі тін берік болмаса, қиын» деп, сюжетте әлеуметтанушы, психолог, невропатолог, жазушыдан пікір сұрайды. Аяжанның өліміне күдіктіні негізге алып, сондай адамдар қайдан пайда болатынын анықтауға тырысады. Сарапшылар жұмыссыздық, жеңіл жолмен ақша табу, жауапкершілік жоғы, ата-ана мен бала қарым-қатынасы, материалды және рухани кедейшілік туралы айтады. Осылайша бағдарлама авторлары қылмыстық оқиғаны баяндау орнына соның себебін іздеп, салмақты проблеманы көтереді. Жайна Сламбек сөз басында «Түрлі алып-қашпа әрі лас комментарийлерде шаруамыз жоқ. Әдепті және заңды аттауға қақымыз да жоқ» деп, журналистік этиканы бұзбайтындарын да ескертті.

«Қазақстан Тәуелсіздігіне 30 жыл» айдары 1996 жылғы Қазақстанды еске түсірді. Алғашқы отандық әуе компаниясының құрылуы, жұмыссыздық пен туберкулездің өршуі, айлық кешігу, фильмге ұқсас жарнама роликтері, Тәуелсіз Қазақстанның Жазғы олимпиадаға алғаш қатысуы, Тәуелсіздік монументінің ашылуы, астана құрылысы сияқты оқиғаларды жинақтапты.

Бағдарлама сенаторлардың мемлекеттік тіл — қазақ тілі мәселесін талдағаны туралы қызықсыз сюжетімен аяқталды.

«Жаңа репортер» редакциясы қазақстандық телеарналардың қорытынды бағдарламаларына тұрақты мониторинг жүргізіп, апта сайын шолу жариялайды.

Apta бағдарламасына шолуды әзірлеуге Жәнібек Нұрыш қатысты.

Қатесі көп тікелей эфир, ескірген жаңалық. Turkistan телеарнасының тұсаукесер аптасына шолу

Халима Бұқарқызы
-
0
Қатесі көп тікелей эфир, ескірген жаңалық. Turkistan телеарнасының тұсаукесер аптасына шолу

2021 жылғы 21 наурызда Turkistan телеарнасы ашылды. «Отау ТВ» ұлттық телерадиохабар тарату желісі және кабельдік желілер арқылы үш тілде хабар таратады екен. Эфир контентінің 70%-ы қазақша, 20%-ы орысша, 10%-ы түрікше болады. «Түркі әлеміне ортақ телеарна» делініп, халықаралық мәртебе беріліпті. Қазақстаннан бөлек, Түркия, Өзбекстан, Қырғыз мемлекеттері аумағында көрсетілмек. «Жаңа репортер» медиасыншысы Халима Бұқарқызы түркістандық телеарнаның 21-26 наурыздағы Turkistan times жаңалықтар топтамасы және Salem таңғы бағдарламасына шолу жасады.

Әлқисса

Телеарна редакциясы Алматы қаласы сыйға тартқан «Алатау» медиаорталығында орналасқан. Телеарна телевизия құрылғыларының соңғы технологиясымен жабдықталған. Жаңалықтар қызметі мен таңғы бағдарлама студиялары көз тартады.

Түркі дүниесіне ортақ құндылықтарды, тарихи-мәдени мұраларды насихаттайтын, саяси-экономикалық байланыстарды баяндайтын бағдарламаларды, күн сайын өзекті ақпараттар мен телехикаялар, деректі фильмдерді ұсынады екен.

Таңғы эфирі Salem ақпараттық-сауықтық бағдарламасынан басталады. Turkistan times жаңалықтар топтамасы тәулігіне екі рет тікелей эфирге шығады. Шаһардың жаңа нысандарын таныстыратын «Түрленген Түркістан», ақын-жазушылар, ұстаздар мен ғалымдар, өнер адамдарының ішкі әлемін зерттейтін «Жан сарайы», батагөй қариялар мен аузы дуалы абыздардың өсиетін ұсынатын «Ғибрат», Түркістан өңірінде өндірілетін өнімдерді насихаттап, экономикасын сараптайтын «Кәсіпкерлік қырандары», ел алдында жүрген азаматтармен бүкпесіз сұхбат құратын «Бетпердесіз», өңірдің табиғаты мен тылсым сырға толы мекендерінен жасалатын телесаяхат — Travel Turkistan бағдарламалары бар. Бағдарламалар атауы сәтті таңдалған.
Таңғы бағдарлама мен жаңалықтар топтамасын қарап шықтық.

Негізсіз теңеулер

Salem таңғы бағдарламасының алғашқы шығарылымы Наурыз мейрамынан басталды. Тәп-тәуір басталған бағдарламаны жүргізушінің: «Наурыз мерекесінің тарихына көз салсақ, әлем халықтарының басым бөлігі аталған мейрамды әлі күнге дейін тойлап келеді» деген сөзі бұзды.

Ол мұндағы «әлем халықтарының басым бөлігі» деген мәліметте қандай да бір дереккөзге сілтеме бермеді, дәлел де келтірмеді. Жүргізуші пайымына салсақ, әлемде қанша халық болса, соның басым бөлігі осы мерекені атап өтеді.
Қандай да бір ауқымды, көлемді сипаттағанда дереккөзін айтып, нақтылағанда айтар ой дәлелді әрі нанымды болады.

Қазақстандағы БАҚ-та түрлі іс-шараға ғаламдық сипат беру қалыпты құбылысқа айналып барады. Мәселен, history. kz порталы «Наурыз жер бетіндегі ең көне мейрамдардың бірі ғана емес әлем бойынша кең көлемде аталып өтілетін мерекелердің бірі» деп, бұл мерекені қай елдер атап өтетінін жазады: «…Бес мың жылдық тарихы бар бұл мейрам Мексика, Иран, Ауғанстан, Бирма секілді елдерде жоғары деңгейде аталып өтілсе, Қазақстан, Өзбекстан, Түрікменстан, Тәжікстан, Әзербайжан, Албания, Қырғызстан, Моңғолия, Македония және Түркия елдерінде мемлекеттік мереке ретінде тойланады».

Ойланбай-ақ қарасақ, мұнда аталған мемлекеттер саны әлем елдерінің немесе әлем халқының жартысына да жетпейді.
Бір қарағанда, бұл ұсақ-түйек көрінер, алайда осындай жалпылама әспеттеу сөздерін жиі қолдану көбік сөзді көбейтеді.

Бағдарламаның екінші сюжеті Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне арналыпты. Жүргізуші: «Түркістан бізге ғана емес, күллі түрік жұртшылығына қадірлі әрі қасиетті мекен екенін білеміз, дәл осы тұстан енді әңгімемізді бөліп, әлемнің сегізінші кереметі (!) саналатын атақты Қожа Ахмет Ясауи кесенесі жайлы бір ақпаратты біліп алсақ» деп, «әлемнің сегізінші кереметі саналатын» деген теңеуін негіздемеді.

Тарихта «әлемнің жеті кереметі» тізіміне енетін сәулет өнері ескерткіштері бар. Соның желісімен жаңа әрі керемет сәулет нысандарын «әлемнің сегізінші кереметіне» балап жатады. Сондықтан Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің әлемнің сегізінші кереметіне баланып, айтылатынына мән бергенде көрерменді шатастырмас еді. Ал мұнда жүргізуші теңеуді нөмірлеумен ауыстырып жіберді. Айтпақшы, Нұр-Сұлтандағы «Бейбітшілік және келісім сарайын» да әлемнің сегізінші кереметі қатарына қосқандар бар екен.

Осы сюжеттің авторы кадр сыртындағы мәтінде: «Қожа Ахмет Ясауи кесенесі әлемнің екінші Меккесі саналады» деп қалды. Әдетте «Кіші Мекке» теңеуі Түркістан қаласына қарата айтылады.

ҚР Президентінің «Түркістан қаласын түркі әлемінің мәдени-рухани орталығы ретінде дамыту жөніндегі бас жоспардың тұжырымдамасын мақұлдау туралы» Жарлығының жобасында: «Кесене Қазақстан және Орта Азия мұсылмандары зиярат ететін орын болып табылады. Зиярат етушілердің айтуынша, Түркістан қаласына үш рет бару Меккеге кіші қажылыққа барумен тең келеді» деп жазылған.

«Тұңғыш» сөзін телу

Turkistan times жаңалықтар топтамасының 21 наурыздағы шығарылымында Түркістанда өткен медиафорум, шетелдік және отандық журналистердің баспасөз туры, Түркиядағы Наурыз тойы, Түркістан қаласынан Ыстамбұлға халықаралық әуе рейсінің ашылуы, этноауылдағы ұлттық спортты дәріптеу, Ежелгі Отырардан Түркістанға қатынаған керуен, екі тонна наурыз көже пісіріп, рекорд орнатқан оқиға туралы сюжеттер көрсетілді. Соның ішінде медиафорум туралы сюжетті талдайық.

Біріншіден, диктор: «Түркістанда тұңғыш рет медиафорум өтіп жатыр» деп айтады. Мұндағы «тұңғыш медиафорум» сөзі күмәнді, себебі Түркістан қаласында бұған дейін, дәлірегі 2018 жылғы қазанда халықаралық медиафорум өткен. Бұл туралы сол кезде БАҚ-тар да жазған.

egemen.kz сайтынан скриншот

Екіншіден, тікелей эфирде сөзден жиі сүрінуді байқадық. Телеарна ұжымының тікелей эфирде жаңалық тарату ұмтылысы — құптарлық қадам. Алайда соған дайындық керек. Тілшінің тікелей эфирдегі сөзінен қаз-қалпында келтірейік. Жақша ішіне сын-ескертпені жаздық.

«Бүгінгі форумға түркітілдес елдерінің 35 бұқаралық ақпарат құралдары (саннан кейін сөзге көптік жалғауы жалғанбайды — авт.) өкілдері ішінен 100-ге жуық азамат кеп тұр, олардың ішінде отандық БАҚ өкілдері де бар, форумның мақсаты — Түркістан қаласын түркі елдерінің мәдени орталығына айналдыру (БАҚ өкілі Түркістанды түркі елдерінің мәдени орталығына айналдыра ала ма? — авт.), Түркістан облысының оң имиджін қалыптастыру және Түркістан облысында атқарылып жатқан оңды істерді түркі елдеріне кеңінен насихаттау (медиафорумда кәсіби медиамамандар бас қосып, салаға қатысты тақырыптарды талқыласа керек, ал мұнда тілші медиафорум мақсатын айта отырып, атауы мен мақсаты қабыспайтынын айтпайды — авт.). Осы бойынша форум (артық сөз — авт.) Түркістан облысының әкімі форумға арнайы келді. Атқарылатын жұмыс жоспарымен бөлісті, БАҚ өкілдеріне арнайы баяндамасын жасады», деп Түркістан облысының әкімі Өмірзақ Шөкеевтің сөзінен үзінді келтіреді.

Тікелей эфирде қапелімде ауызға сөз түспей қалатыны бар, сондықтан журналист алдын ала дайындалады. Медиафорум оқыс оқиға емес, алдын ала жоспарланған жиын. Тікелей эфирде айтар сөзді жүйелеп алуға уақыт болды.

Тілші тікелей эфирде қырғыз елінің «Пирамида» телеарнасы тілшісін сөзге тартып, «Айдарбек мырза, Түркістанға қош келіпсіз, Түркістан ұнады ма? Кешелі бері аралап көріп жатырсыз, туризм тартуға қолайлы аймақ па?» деп сұрайды.

Қырғыз журналисі сұрақты түсінбеді ме әлде бұл сұрақтың өзіне қатысы жоғын білді ме, екі ел арасындағы медиабайланысты нығайту туралы пікір білдірді. Сұрақ жауапсыз қалды.

Тікелей эфирдегі қателер

Тікелей эфирде сөзден сүріну 22 наурыздағы шығарылымда да қайталанды. Мұнда Наурыз мейрамына арналған іс-шарадан тікелей эфирге шықты.
Тілші «Бесікке салу» дәстүрін атқарған әжеге келіп, «Әже, түріңізге қарасақ (!) немере-шөбере тәрбиелеп отырған ақ жаулықты әжесіз, немере-шөберелеріңізді де осылай бесікке саласыз ба, жоқ әлде бұл жай ғана қойылым (!) ретінде жасалып жатыр ма?» деп сұрайды.

Тұсаукесер рәсімін жасап жатқандарға барып: «Бұдан өзге („бұған дейін“ деп айтқысы келген болар) көріп отырғандарыңыз бесікке салу рәсімі болатын, одан кейін („ал қазір“ деп айтса жөн) алаңда тұсаукесер рәсімі өткізілмек, тұсаукесерді өздеріңіз білесіздер, енді енді тәй-тәй қадам басып келе жатқан бүлдіршіннің тұсауын кеседі, оған кез келген адам тұсау кеспейді, тек қана елге беделді (!), белгілі (!) азаматшалар (!) ғана тұсау кеседі» деді.

Шынтуайтына келгенде, нәрестенің тұсауын кесетін адамды жүрісі жылдам, қимылы ширақ, іске епті қасиеттерімен көзге түсетін қағілез, пысық адамдар арасынан таңдап алатыны «Қазақ энциклопедиясында» да, этнограф-ғалымдар кітабында да жазылған.
Ал беташар өтетін жерге жақындап, «…өздеріңіз көріп отырғандай, бесікке салу адамның жас кезін (адамды жас кезінде емес, жаңа туған сәби кезінде бесікке салады) бейнелесе, тұсаукесер рәсімі қаз-қаз басқан сәтті бейнелеп отыр. Бұдан өзге бозбала, бойжеткен шағында салт-дәстүрлерде беташар өзіндік орын алады (бұл сөйлемде тілші не айтқысы келгені мүлдем түсініксіз). «Той құтты болсын, асаба жігіт, сіз келіннің бетін ашқалы тұрсыз-ау деймін, ә? Олай болса, бізде бір қолқа (!) болсын (дұрысы: „сізге бір қолқа салайын“), кеше ғана эфирге шыққан телеарнамызға, түркі жұртына деген бір арнауымыз (арнауыҢыз) болса…» деді.

Осылайша, Наурыз тойынан тікелей эфир жүргізген тілші қате сөйлеп, түсініксіз ой айтып, тақырыптан хабарсыз екенін байқатты.

«Мерзімі өткен» жаңалық

Turkistan телеарнасы түркі тілдес елдердегі түркі дүниесімен байланысты жаңалықтар таратуды мақсат етеді. Алайда жаңалықтар топтамасынан «мерзімі өткен» оқиғалар туралы сюжет беріп жатты.

Мәселен, Turkistan times жаңалықтар топтамасының 26 наурыздағы шығарылымында Түркияның Ыстамбұл қаласында Абай алаңы мен ескерткіші ашылғанын көрсетті.
Ыстамбұлдағы Абай алаңы мен ескерткіші 18 наурызда ашылған екен. Ал Turkistan телеарнасы содан бері араға 8 күн салып, жаңалық етті. Араға апта салмай, 21 наурызда көрсетсе жөн.

Тағы бір мысал, былтыр, яғни 2020 жылғы 11 желтоқсанда Қырғызстан астанасы Бішкекте А. Осмонов атындағы Ұлттық кітапханасында Абай Құнанбаевқа ескертіш орнатылды. Бұл жөнінде Қазақстан Республикасының Қырғыз Республикасындағы елшілігі хабарлаған. Ал Turkistan телеарнасының ұжымы Бішкектегі әріптестері жіберген видеоматериалды «таяуда өткен (!) мәдени іс-шара» деп ұсынды. Үш жарым ай бұрынғы оқиғаны «таяуда өткен» оқиғаға айналдырды.

Биылғы 11 наурызда Бішкекте Абайдың 175 жылдығына арналған мәдени іс-шара өтіпті. Мұны 25 наурызда көрсетті.

26 наурыздағы Turkistan times жаңалықтары Қарақалпақстанда тұратын қолөнер шебері туралы сюжет көрсетті. Диктор сюжеттің алғысөзінде: «…әдетте қазақтың 6 қанатты, 24 қанатты киіз үйлері болады, ал қарақалпақстандық шебер жақында 30 қанатты ұлттық отау жасап рекорд орнатты» деп хабарлады.

Отыз қанат үй жасаған рекорд туралы сюжетте айтылмады. Рекорд қайда тіркелді, кім тіркеді? Бұл да айтылмады.

***

Түркі әлеміне ортақ телеарна болуды мақсат еткен Turkistan телеарнасының эфирі мәдени мазмұндағы жаңалықтар мен жергілікті атқарушы билік ұйымдастырған іс-шараларға көбірек мән береді.

Халықаралық телеарна бола тұра түркі елдерін айтпағанда Қазақстанның басқа өңірлеріндегі жаңалықтарды да қамти алмады.

Түркістан облысындағы өзекті проблемаларды жариялайтын сюжет жоқтың қасы. Саяси тақырыпты сырт айналған күнде де өңірдегі әлеуметтік-экономикалық тақырыптарды да елеусіз қалдырды.

Бәлкім, тұсаукесер аптасын көңілді нотада бастағысы келген телеарна алдағы уақытта жұртқа жақын телеарнаға айналар.

Журналистерді аккредитациялаудың жаңа ережесі қаншалықты жаңарды?

Жәнібек Нұрыш
-
0
Журналистерді аккредитациялаудың жаңа ережесі қаншалықты жаңарды?

Қазақстанда Журналистерді аккредиттеу қағидаларына өзгеріс енгізілді. Жаңа ережелер 2021 жылғы наурыздың соңынан бастап күшіне енді.

Ереже қалай әзірленді?

Ережелер ұзақ уақыт әзірленді. Негізінен ресми аккредитация рәсіміне түзетулер енгізу қажеттілігі көбіне көп шарттылықтарға байланысты туындаған. Соны әзірлеу барысында медиақауымдастық шектеу ережелерге «тойтарыс» беріп келді. Әуелі брифингтер мен баспасөз-конференциялары өтетін залдағы орын санын, бір іс-шараға бір редакциядан аккредитацияланатын журналистер санын шектеу ережесі болды. Кейін модераторлардың (брифингтер мен баспасөз-концеренциясын жүргізушілер) журналист сұрақтарын модерациялауына құқық берді. Ережелерге сын айтыла бастағанда Журналистерді аккредиттеу қағидалары жобасын «үстел тартпасына салып», біршама уақыт ұмыт қалдырды.

Биыл наразылық шарықтау шегіне жетіп, журналистер түрлі инстанцияларға (ҚР Президент әкімшілігі, ҚР Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі) брифинг пен баспасөз-конференцияларында спикерге емін-еркін сұрақ қоя алу мүмкіндігі бойынша жүгінді. Сұрақтарды модерациялайды, ыңғайсыз сұрақтар қойдырмайды. Журналистердің шенеуніктермен қарым-қатынасы онлайн-форматта болып жатқан соң спикерге емін-еркін сұрақ қою мүмкіндігі де азайды: журналисті брифингтен өшіріп тастау не брифинг сілтемесін жібермеу, тағы сол сияқты басқа да әрекеттер. Ыңғайсыз және тақырыптан тыс сұрақтарды байқамауға тырысады.

Былтыр ережелерді пысықтау жұмыстары салалық министрлік тарапынан да, журналистер тарапынан да қайта күшейді. Михаил Дорофеев* пен Тамара Калеева бастаған медиақауымдастық өкілдерінен құралған шағын жұмыс тобы түзетулер әзірлеп, министрлікке ұсынды. Ұсыныстардың көбі, атап айтқанда аккредиттелген журналистің құқықтары, аккредиттеуші ұйымның жауапкершілігі мен міндеттері, аккредитациялаудың жеңілдетілген процедурасы, аккредитациялауға өтініш берудің ыңғайлы формасы мен құжат тізімдерін қысқарту және тағы басқа ұсыныстар қабылданды.
Қазір бұл ұсыныстардың ештеңе де қалмады — жарияланған ережені жаңа ереже деп атауға, журналистердің ақпаратқа қол жеткізуі мүмкіндігін кеңейтеді деп санауға болмайды.

Ереженің позитив тұстары

Ереженің оңды тұстары да бар. Аккредитацияға өтінішті қарау мерзімін 10 жұмыс күнінен 3 жұмыс күніне дейін қысқартыпты. Онлайн және ортақ деректер қоры заманында бұл да қисынды. Аккредитацияға небәрі екі құжат — БАҚ меншік иесі не редакторы не уәкілетті тұлғаның атынан журналистерді аккредиттеуге өтініш және журналист куәлігінің көшірмесі.

Өтінішті онлайн немесе қағаз түрінде беруге болады. Аккредиттелген журналистердің тізімі аккредиттеуші ұйымның интернет-сайтында жарияланады.

Аккредиттеуші ұйым журналисті аккредиттеуден мына себептер бойынша бас тарта алады:

  • Қажет құжаттарды ұсынбау;
  • БАҚ өнімін таратуды не БАҚ шығаруды тоқтату тұру не тоқтату туралы заңды күшіне енген сот шешімінің болуы;
  • БАҚ ретінде тіркелмеуі.

Аккредиттелген журналист пен редакцияның арасындағы еңбек шарты тоқтатылса, онда редакция үш жұмыс күші ішінде аккредиттеуші ұйымды хабардар етеді.

Аккредитацияның артықшылықтары көп емес. Аккредиттеуші ұйым өтетін іс-шаралар туралы журналистерге алдын ала хабарлайды және материалдармен, құжатармен қамтамасыз етеді.

БАҚ ретінде тіркелмеген сайттар немесе жобалар мен блогерлерді аккредиттеу.
Өкінішке қарай, бұл мүмкін емес. БАҚ ретінде тіркелу керек.

Сынға ұшыраған тұстары

Ережелерді жаңа деуге келмейді, іс жүзінде бұрынғы ережемен бірдей, айтарлықтай жақсарту да, жаңарту да жоқ. Брифинг және баспасөз-конференция жүргізушісінің журналистер сұрағын модерациялауы, спикерге сұрақ қоюына рұқсат беру/бермеу мүмкіндігі көп сынға ұшырады. Жүргізуші «іс шараға қатысушылардың тақырыпты (мазмұнды), уақытша регламентті, сондай-ақ қоғамдық тәртіпті сақтауын қамтамасыз етеді».

Іс жүзінде бұл:

  • брифинг не баспасөз-конференциясы тақырыбына қатыссыз сұрақ қою мүмкіндігіні болмауы (журналистерге айтылар жиі шағымның бірі — брифинг сүт өндірісі туралы болып жатса, жемқорлық туралы сұрау);
  • тәуелсіз редакциялық саясаты бар редакция атынан келген «ыңғайсыз» журналистердің қоятын сұрақ санын шектеу;
  • қоғамдық тәртіпті сақтау деген желеумен журналистерді брифингтен өшіру;
    егер сұрақ не сұрақтар жүргізушіге ұзақ болып көрінсе, онда уақыт туралы ескерту және т. б.

Бұл ережені қазақстандық («Әділ сөз», «Құқықтық медиа-орталық») және халықаралық ұйымдар сынап, журналистің ақпарат іздеу, ақпаратқа қол жеткізу, модерациясыз сұрақ қою және жауап алу сияқты кәсіби құқықтарын шектейтінін мәлімдеді.

ҚР Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі өз кезегінде ережелер журналистердің құқықтарын шектемейтінін хабарлап, «Жүргізуші ұғымы және оның жауапкершілік аясы тек іскерлік атмосфераны және тараптар арасындағы сындарлы диалогты сақтау үшін қажет» деп мәлімдеді.

Бұл ереже журналистің ақпаратқа қол жеткізуін кеңейте ме әлде керісінше шектей ме, қалай жұмыс істейтінін іс жүзінде тексеру қалып тұр.

* ИнформБюро.kz порталының бас редакторы Михаил Дорофеев 2021 жылғы қаңтарда қайтыс болды.

Internews Network ұйымының құқық тақырыбындағы
жобаларында қызмет ететін
Ольга Диденконың мақаласынан қазақ тіліне аударылды

Қазақстандағы БАҚ Аяжан Еділованың өлімі туралы қандай ақпарат таратты?

Назира Даримбет
-
0
Қазақстандағы БАҚ Аяжан Еділованың өлімі туралы қандай ақпарат таратты?

Алматыда 19 жастағы қызды асқан жауыздықпен өлтіру оқиғасы қазақстандықтарды шошытып, қоғамда үлкен резонанс тудырды. Ал қазақстандық БАҚ осы қылмыстың егжей-тегжейін тәптіштеп жазып, бүге-шігесіне дейін көрсетуі жантүршіктірер әсер қалдырды. Қайғыны құралға айналдырды. «Жаңа репортер» медиасыншысы Назира Дәрімбет ел назарындағы қылмыс оқиғасын баяндаған жарияланымдарға шолу жасады. 

Айта кетейік, «Сымбат» сән және дизайн академиясының 4-курс студенті Аяжан Еділова 20-наурызға қараған түні жоғалып кетті. Ал 21 наурызда оның өлімі, асқан қатігездікпен өлтірілгені жөнінде ақпарат шықты. Қыздың денесі Алматының шағынаудандарының біріндегі пәтерден табылды.

Аяжан Еділованың өлімі жария болған сәттен бұқаралық ақпарат құралдары қылмыстың мән-жайын жарыса жариялады. Марқұмның туған-туыстары мен таныстарының қайғысын елемей, сезімін сыйламай, кінәсіздік презумпциясынан аттап, этиканы сақтамай, кәсіби стандарттарды шетке ысырып, ақпарат таратты. 

Мәселен, Tengrinews.kz порталы #НемолчиKZ қорына сілтеме жасай отырып,

«Аяжан жай өлтіріліп қана қоймай, ерекше қатігездікпен өлтірілген. Оның мәйіті бөлшектенген жағдайда табылды. Қылмыскер шапшаң әрі шебер әрекет еткені көрініп тұр. Қыздың туыстары “бұл оның жалғыз құрбаны емес” деп қорқады. Ол бір күнде жас қыздың денесін ең кішкентай бөлшектерге кәсіби түрде бөліп, кескілеп тастаған. Мәліметтер соншалықты таңғаларлық, бұл туралы жазу мүмкін емес», — деп жазды. 

Ал «Литер» басылымы қыздың туыстары айтқан қорқынышты мәліметтерді келтіріп, күдіктіні «маньяк» деп атайды. «Аяжан Едилованың өлімі: маньяк әр тырнақ пен тісті пакеттерге салған» деп тақырыпқа да шығарады. 

«Тіпті ұстау кезінде ол полицияны мазақ етіп, ортаңғы саусағын көрсеткені туралы ақпарат бар. Полиция күдіктінің айғақтарына сілтеме жасай отырып, алдымен оны өлтіріп, содан кейін денесін жасыру үшін бөлшектегенін айтады. Бірақ біз фотосуретті көргенде, дененің бөліктері мұқият әрі өте кәсіби өңделгенін байқадық. Маньяк әр тырнақты кесіп тастаған, әр тісі қағылып, бөлек пластик пакетке салынған. Егер ол денеден құтылғысы келсе, онда неге мұны жасады? Біз бұған сенбейміз. Мәйітханаға қоңырау шалғанда “бізге екі мәйіт болған болуы мүмкін” деп айтылды, бірақ қазір бұл түсініксіз, өйткені денесі бөлшектелген», — деді өлтірілген қыздың немере ағасы Алмат Муликов.

БАҚ бетінде Аяжанның басқа да туыстарының пікірі ұшыраспайды. Бәлкім, қыз қазасынан мұндай қорқынышты тұстарын жариялағысы келмеген болар. Алайда мұны ескеріп жатқан БАҚ некен-саяқ. 

Жұртшылық бұл қылмыстың жантүршіктірер мән-жайын телеарналардан да көрді. Мәселен, «КТК» телеарнасы Аяжанның басы қайнатылғанын хабарлады. Бұл туралы басқа да телеарналар хабарлады. Аяжанның өлімі AstanaTV, «Алматы», «31 арна» және «КТК» телеарналарының басты жаңалығына айналды. 

Рас, «31 арна»-дағы «Информбюро» бағдарламасының жүргізуші сюжет басталардан бұрын балаларды теледидар алдынан әкетуді сұрайды. Алайда YouTube арнасына жариялаған видеоға 18+ жас шектеуін қоймапты. 

Күдікті ұсталар сәтте өз-өзіне пышақ жарақатын салған екен. Содан ауруханаға түсіп, жарақаты жазылған соң, тергеу изоляторына қамалды. Қазір сотқа дейінгі тергеу-тексеру жүріп жатыр.

Осы кезде БАҚ-та күдіктінің толық-аты жөнін, фотосуреттері, тіпті басқа да жеке деректері лезде пайда болды. Мұндай ақпарат қайдан келгені белгісіз, бірақ көпке таралып кетті. Жариялауға болмайтын деректердің жариялануы, мұндай дерек құпия сақталатыны ұмыт қалды. 

Мәселен, Politic.kz сайты күдіктінің фотосын шығарып, отбасы туралы әңгімелейді.

«Айқын» газеті сайтында фотосуреті жарияланып, әлеуметтік желідегі парақшасынан толық аты-жөні мен жазбаларын да мысалға алыпты.

Сaravan.kz интернет-басылымы да күдіктінің суретін көрсетуге асығыпты. Күдіктінің фотосуреті мен басқа деректерін Adyrna. kz порталы да жариялады. Оны «қылмыскер» деп атай отырып, мектепті үздік бітіргенін де айтып өткен.

adyrna.kz сайтының скриншоты

Тақырыпты sn.kz сайты жалғастырады. Күдіктінің суретін жариялап, өлтірілген қыз интернетте үш күн мессенджерде хат алмасқанын айтады.

Мұндай ақпараттар ағымында полицейлер қыздың жоғалып кеткені туралы арыз-шағымды бірден қабылдамағаны жөніндегі хабарламалар көлеңкеде қалып қойды. Қыз туыстарының сөзінше, полицейлер қыз жоғалған күні «митингтерде күшейту жұмысымен айналысқан» екен. Әйткенмен Алматы қаласы ІІД өкілдері бұл ақпаратты жоққа шығарып, шағым түскен соң дереу іздеуге кіріскенін арнайы брифингте айтады. Кейбір БАҚ-та мәйіт жасырылған пәтерді полицейлер тапқаны хабарланса, басқалары  мұны еріктілер жасағанын жазады.

«20 наурыз күні таңертең іздеу басталды, туыстары полицияға сағат 12.00-де хабарлады, бірақ олар алдымен митингтерде күш салып жұмыс істегенін айтып, өтінішімізді алған жоқ. Іздеу жұмысына достар мен еріктілер қосылды. Олар такси қызметіне сұраныс жасады. Бұдан әрі әңгімеден көрініп тұрғандай, 21 наурызда еріктілер inDriver такси жүргізушісін тапты, ол Аяжанның қайда кеткенін хабарлады. Мекенжайды полиция хабарлады. Содан кейін олар оны абоненттік нөмірдің базалық станциясы арқылы іздеді. Шамамен 23.00-де біз мекен-жайға бардық. Онда полиция болған», — деп жазды Tengrinews.kz.

Сонымен, қыз денесі табылған пәтерді бірінші кім тапты? Жәбірленушінің туыстары полицияға қашан шағымданды, олар шағымды қабылдаудан бас тартқаны рас па? Қабылдаса, күні, сағаты қанша? Ешбір медиа бұл сұрақтарға жауап іздемеді. 

Есесіне күдіктінің фотосуреттері мен жеке деректерін жариялаған соң, қазақстандықтар қаза тапқан адам жайында рас-өтірігі белгісіз қаншама ақпарат білді. 

Бірнеше басылым Аяжан күдіктіге пәктігін сату мақсатында келгенін хабарлады. Бұл туралы Адырна.кз, Altyn-orda.kz сайттары: «Аяжан пәктігін 500 мың теңгеге сатты»: күдікті Аяжан Еділованы не үшін өлтіргенін айтты» деп жазды. 

Kun.kz интернет-басылымның YouTube арнасы дәл осындай ақпаратты полициядағы күдіктінің мойындағанына сілтеме жасап берді. Алайда, бірде-бір жарияланымда дереккөз жоқ: есімдері де, лауазымдары да жоқ, ол туралы кім және қайда айтты, белгісіз. Мұндай ақпараттар тергеу құпиясына жататыны себепті жалпыға жарияланбауы керек. Бұл рас ақпарат па, фейк пе? Осы сауал жауапсыз қалып, ешкім де анықтап жатпады. 

Бұл жарияланымдар сенсация қуып, рейтингке ұмтылып, кликбейт ақпараттарды жариялағанда журналистік этиканың қарапайым стандарттары бұзылатынын көрсетті. Жарияланым салдарын елеп-ескеру байқалмайды. 

Шынтуайтында, бұл жарияланымдар оқырмандардың марқұм мен оның туған-туыстарына деген теріс көзқарас қалыптастыруы мүмкін-ақ. Кісі қолынан қаза тапқан қыздың жақындары қайғыдан қан жұтып, кімге не айтып қойғанын білмей да қалуы мүмкін. Ал журналистер қайғы-мұңды трафикке айналдырмай, жарияланымның салдары қандай боларын естен шығармай, этиканы сақтағаны, кәсібиліктен қиыс кетпегені абзал. 

1...282930...77Страница 29 из 77

Бұл уеб-сайт америкалықтардың АҚШ халықаралық даму агенттігі (USAID) арқылы көрсеткен көмегімен мүмкін болды. Internews Қазақстан жарияланымдардың мазмұнына жауап береді, бұл АҚШ Үкіметі немесе USAID позициясын міндетті түрде білдірмейді. «Медиасын» бөліміндегі жарияланымдар автордың көзқарасын көрсетеді, бірақ Internews-тің, USAID-тің немесе АҚШ Үкіметінің позициясын міндетті түрде білдірмейді.

Хабарласыңыз: info@newreporter.org

СІЛТЕМЕЛЕР